مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از استدلال‌ها بر وجود خداوند استدلال از طریق آگاهی است. این استدلال در فلسفۀ معاصر غربی تدوین شده است و برای اولین‌بار سوئینبرن آن را صورت‌بندی کرده است. به ادعای او پیش از وی کسی این استدلال را تقریر نکرده است، جز آنکه جان لاک اشاره‌ای مبهم به آن داشته است. در این استدلال، وجود پدیده‌های ذهنی مانند احساسات، عواطف، نیّات و اندیشه‌ها که از نظر علمی تبیین‌ناپذیرند و تنها تبیین ناظر به شخص را قبول می‌کنند، دال بر وجود خدا شمرده می‌شوند. تقریر سوئینبرن از این استدلال تقریری استقرایی است و احتمال وجود خدا را تأیید و تقویت می‌کند. با بررسی استدلال‌ها بر وجود خداوند در سنّت فلسفه اسلامی، درمی‌یابیم برای نخستین‌بار ملاصدرا نیز از طریق آگاهی عقلی بر وجود خدا استدلال کرده است. استدلال ملاصدرا از طریق آگاهی بر وجود خدا استدلالی قیاسی و مفید یقین است. در این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی این دو تقریر از برهان از طریق آگاهی بر وجود خداوند در دو سنت فلسفی غربی و اسلامی بررسی می‌گردد و نقاط اشتراک، افتراق و قوّت و ضعف آنها با هم مقایسه می‌شوند.

یکی از عمده‌ترین مسائل فلسفی، اثبات وجود خداست. طبیعی‌دانان، متکلمان و فیلسوفان به اثبات خدا اهتمام داشته‌اند. اما فیلسوفان طراز اولی مانند فارابی، ابن‌سینا، محقق طوسی و ملاصدرا و اتباع او با تأملات دقیق‌ برهان طبیعی‌دانان از طریق حرکت، یا متکلمان از طریق حدوث عالَم و حتی برهان فیلسوفان از طریق امکان را هر چند معتبر می‌دانند، اما معتقدند که واقعاً هلیه بسیطه وجود خدا را اثبات نمی‌کنند، مگر بالعرض؛ چرا که این دسته براهین، محدودیت روشی و محدودیت یقین موقت دارند و نیز در احوال ممکن و در وجود نعتی خدا ـ نه وجود نفسی او ـ متوقف می‌گردند و ضرورت ازلی و در نهایت هلیه بسیطه واجب را اثبات نمی‌کنند. اما برهان صدیقین این محدودیت‌های پنج‌گانه را ندارد. ابن‌سینا اولین تقریر صدیقین را ارائه کرده که به اعتقاد ملاصدرا حد نصاب صدیقین را ندارد. ملاصدرا برهان دیگری اقامه کرده و نشان داده است که از این برهان علم به وجود خدا از طریق خود خداست. اما علامه طباطبایی تقریر دیگری از برهان صدیقین را ارائه داده که در آن حتی واقعیت به غنی و فقیر تقسیم نمی‌شود و درعین‌حال وجود نفسی واجب به ضرورت ازلی اثبات می‌شود.

وحدت وجود به عنوان اساسی­ترین رکن عرفان وحکمت متعالیه، همواره محلّ تبادل آراء اندیشمندان این دو علم بوده است، مسأله­ای که مقاله حاضر بدان می­پردازد این است که آیا وحدت شخصی وجود قبل از ملاصدرا توسط فیلسوفان قبل از ایشان در فلسفه به صورت مستدل مطرح گشته است یا خیر؟ یکی از اندیشمندانی که این مبحث را مطرح نموده و برآن برهان اقامه نموده است شمس­الدین­ محمد بن ­احمد خفری از اندیشمندان قرن نهم ودهم ه.ق است ما در این مقاله با بیان دو استدلال از خفری که یکی از آنها بر تحلیل علیّت و دیگری بر تحلیل وحدت مفهوم وجود، مبتنی است بیان می­کنیم که محقق خفری قبل از ملاصدرا مبحث وحدت شخصی وجود را با پی­ریزی مباحثی بنیادین همچون: اصالت وجود، تشکیک خاصی وجود، وجود ربطی و در نهایت انتقال از وجود ربطی به بحث تشأن، این مبحث را به صورت مستدل در خلال مباحث فلسفی خود بیان نموده است.

در فلسفۀ کندی، به عنوان اولین فیلسوف مسلمان، مسئلۀ وجود به سبک مخصوص به خود مطرح بوده است. لفظ «وجود» در فلسفۀ کندی کم به کار رفته و به جای آن بیشتر از کلمۀ «کَون» یا «أیس» در مقابل «لیس» و یا از کلمه «إنّیه» استفاده شده است؛ البته گاهی نیز کلمۀ «وجود» در آثار کندی به معنی ادراک و وجدان به کار رفته است. کندی میان شیء و ذات آن تفکیک می‌کند و این بی‌شباهت به تفکیک میان وجود و ماهیت بین متأخرین نیست. همچنین، از مجموع سخنان او در بابِ حقیقتِ خداوند، مسئلۀ آفرینش و جعل و به خصوص تحلیلِ حقیقت وحدت چنین برمی‌آید که وی اصالت و واقعیت داشتن را از آنِ وجود می‌داند و ذات و ماهیت را امری اعتباری می‌شمارد؛ به همین خاطر می‌توان او را پیش از فارابی و بوعلی نخستین فیلسوفِ وجودیِ جهان اسلام دانست، اگرچه در آن زمان اصالت وجود یا ماهیت به عنوان یک مسئله مطرح نبوده است.