مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مباحث منطقی که با پذیرش اصالت وجود دستخوش تحول جدی می شود مسأله ی “حمل” یا “هوهویت” است. ملاصدرا در این مسأله با بهره گیری از اصالت وجود و فروع برآمده از آن، نظریه ی جمهو حکما را اصلاح و متناسب با مبانی وجودی خود بازسازی کرده است. در فلسفه ی ملاصدرا برخلاف دیدگاه جمهور حکما، حقیقت هر حملی نوعی اتحاد در وجود است، همچنین علاوه بر وحدت و کثرت، رکن سومی در تحقق حمل دخالت دارد و آن رجوع وحدت به کثرت است. ملاصدرا در آثار خود حمل اولی را به سطحی بالا ارتفا داده که مختص به فلسفه ی او است و تنها برمبنای اصالت و تشکیک وجود می تواند به کار گرفته شود؛ در این سطح، حمل اولی، اتحاد در وجود اجمالی و حمل شایع، اتحاد در وجود تفصیلی است. همچنین او حمل حقیقت و رقیقت را به عنوان قسمی مستقل به اقسام حمل افزوده است.

قاعده‌ی فرعیه «ثبوت شیء لشیء فرع ثبوت مثبت له» از قواعد مهم فلسفی است. باتوجه‌به قاعده‌ی فرعیه، درخصوص اتصاف ماهیت به وجود، مشکل دور یا تسلسل مطرح شده است. ملاصدرا برای حل اشکال مزبور، سه راه‌حل ارائه داده است. دو راه‌حل وی بر مبنای اصالت وجود اقامه شده است: یکی براساس رابطه‌ی وجود و ماهیت به‌حسب اعتبار ذهنی و دیگری براساس رابطه‌ی وجود و ماهیت به‌حسب نفس‌الامر. صدرالدین دشتکی (سیدسند) که از فیلسوفان بزرگ مکتب شیراز است نیز یک راه‌حل با تحلیل رابطه‌ی وجود و ماهیت در دو موطن اعتبار ذهنی و نفس‌الامر ارائه داده است. شارحان ملاصدرا (و حتی خود وی) ازآنجاکه سیدسند را اصالت ماهوی می‌دانستند، راه‌حل سیدسند را عکس راه‌حل ملاصدرا دانسته‌اند. در این مقاله با تحلیل آرای سیدسند نشان داده شده است که ازنظر او، مفهوم موجود، امر حقیقی است و لذا راه‌حل سیدسند مجموع دو راه‌حلی است که ملاصدرا ارائه داده است.

مسائل فلسفه سینوی با موضوعیت موجود بما هو موجود آغاز می­شود؛ نزد ابن‌سینا ذهن انسانی می ­تواند از واقعیت موجود خارجی دو مفهوم متمایز وجود و ماهیت را انتزاع کند؛ بعد­ها این پرسش اساسی مطرح شد که از میان دو مفهوم مذکور نزد شیخ کدام یک اصیل و کدام یک اعتباری است. پژوهش تحلیلی ـ انتقادی پیش رو ضمن تبیین مبادی تصوری بحث، به‌دنبال ‌یافتن پاسخی برای این پرسش است که نزد شیخ تمایز وجود و ماهیت مسئله­ ای هستی‌شناسانه است، یا اینکه صرفاً بحثی معرفت‌شناختی است. بدین‌ترتیب با بررسی تحلیل و نقد مقالات اخیر در زمینه اصالت ماهوی یا اصالت وجودی ‌بودن فلسفۀ ابن‌سینا این نتیجه به دست می ­آید که اساساً بحث از اصالت یا اعتباریت وجود و ماهیت نزد شیخ منتفی است؛ چراکه این دو در خارج عین یکدیگرند و با انتفای تغایر خارجی، بحث اصالت و اعتباریت وجود و ماهیت صرفاً بحثی معرفت‌شناختی تلقی می­شود. پس آنچه نزد ابن‌سینا اصیل است و تحقق خارجی دارد موجود است که در ظرف ادراک فاعل شناسا به وجود و ماهیت تفکیک می‌شود.

یکی از راه‌های وصول و اثبات خدا راه فطرت است که در آموزه‌های ادیان و به ویژه اسلام نمود ویژه‌ای دارد. چیستی این گونه جست‌و‌جوی خدا در آیینه فطرت نکته‌ای است که از دیرباز اندیشمندان گوناگونی را به خود مشغول داشته. این اثر می‌کوشد که به گوشه‌ای از این مباحث بپردازد ولی از آنجا که تنها دو فصل پایانی با کتابشناسی فلسفه دین و کلام جدید مناسبت دارد به دیگر فصول اجمالا اشاراتی می‌شود و دو فصل اخیر تخصیصا معرفی می‌گردد.

ارسطو در بیان موضوع مابعدالطبیعه تعابیر متعددی دارد که موجب ابهام در تعیین مقصود نهایی او و شکل گیری دو فهم الهیاتی و هستی شناختی از سرشت مابعدالطبیعه شده است. همبسته با همین مسأله، در آثار کلاسیک و نیز پژوهش های ثانوی، مکرر اشاره شده است که ابن سینا با طرح تفکیک میان موضوع و مسائل مابعدالطبیعه، موجود بما هو موجود را به عنوان موضوع این علم، و خدا و مفارقات را از مسائل آن دانسته و در نتیجه این ابهام را مرتفع نموده است. ولی ارسطو در تعیین موضوع مابعدالطبیعه، وجود را نه مشترک معنوی و نه مشترک لفظی، بلکه از سنخ دیگری دانسته است. و از سوی دیگر وحدت علم را به وحدت موضوع، و شرط موضوع قرار گرفتن یک مفهوم را برای علم، اشتراک معنوی دانسته است. این مقاله با تمرکز بر مفهوم تشکیک در فلسفه اسلامی نشان می دهد که چگونه ابن سینا و ملاصدرا، با مشترک معنوی دانستن مفهوم وجود و در عین حال قائل شدن به حقیقی عینی برای آن، موضوع مابعدالطبیعه را به عنوان حقیقتی نفس الامری در جهان خارج احراز کرده و در نتیجه مابعدالطبیعه را اولاً دانشی درجه اول و ثانیاً ناظر به تمام مراتب وجود دانسته اند.

کانت در نقد عقل نظری خود معتقد است که کلیه براهین اثبات وجود خداوند مبنی بر برهان وجودی است یعنی برهانی که نفی آن ناممکن است. او نقدهای بسیاری بر این برهان روا می‌دارد، از این رو به بیان برهان در قالب برهان فطرت رو می‌آورد. فطرت از نگاه کانت در واقع به معنای نوعی استعداد است که فرد کسب می‌کند. بنابراین کانت فطرت را به عنوان راه جایگزینی برای اثبات وجود خداوند به کار می‌برد. غزالی نیز پس از بیان برهان حدوث، در دور دوم حیات خویش به بحث فطرت رو می‌آورد و فطرت را در معانی مختلفی مانند غریزه و عقل به کار می‌برد. او همچنین فطرت را امری نمی‌داند که از طریق استدلال منطقی به دست آید بلکه به باور او، باور به وجود خداوند از ابتدای خلقت در فطرت ماست. در حالی که کانت معتقد است ما باور به وجود خداوند را در طی حیات خویش کسب می‌کنیم نه این که از روز اول این باور در قالب تصورات در ما وجود داشته باشد.

خداشناسی فلسفی که مربوط به الاهیات عقلانی می‌باشد از دیرباز کوشیده تا در کنار گونه‌های مختلف خداشناسی، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های حقیقت قدسی یعنی جنبه «عقلانی بودن آن را مورد کاوش قرار دهد، براهین اثبات وجود خدا نمونه‌هایی بارز از این تلاش‌های عقلی است که امروزه با سيل عظیم انتقاداتی که علیه الاهیات طبیعی شده است نیاز مجددی به احیا و ترمیم آن‌ها احساس می‌شود. (مقدمه) کتاب مذکور با طرح برخی مطالب عام که در همه براهین خداشناسی فلسفی کاربرد دارد، براهين وجوب و امکان (به خصوص تقریر سینوی آن) را که مهم‌ترین برهان خداشناسی فلسفی است مورد توجه خاص قرار داده و ضمن شرح و بسط و بیان روایت‌های گوناگون به بررسی نقدهای آن پرداخته است. این کتاب شامل چهار فصل می‌باشد.

«استنتاج بر پایۀ بهترین تبیین» یکی از روش‌های استدلال در علم است. بر اساس این روش، دانشمند در صدد است با توجه به داده‌‌هایی که از یک حادثه در اختیار دارد و مجموعه فرضیات محتمل، «بهترین تبیین» را انتخاب کند. سوئین‌برن ـ فیلسوف دین معاصر ـ تلاش کرده است از این روش بر اثبات وجود خداوند استدلال کند. وی در مواجهه با رخدادهای مختلفی همچون «وجود عالم»، «نظم عالم»، «معجزات انبیا»، «تجارب دینی» و مانند آن، بهترین تبیین را برای این امور، «وجود خداوند» می‌‌داند و تلاش می‌‌کند این مطلب را به اثبات برساند. از آن‌جا که این روش از دیدگاه این فیلسوف یکی از مهم‌ترین روش‌های تبیین معقول بودن اعتقاد و باور به گزارۀ وجود خداوند است، در این پژوهش در صدد آن هستیم تا در ابتدا به روش توصیفی ـ تحلیلی استدلال مزبور را تقریر کنیم و پس از آن بر اساس مبانی فلسفه اسلامی، ارزیابی مناسبی را از این روش استدلالی ارائه دهیم.

در این کتاب از برهان‌های فلسفی‌ای که در طول تاریخ فلسفه و کلام غرب برای اثبات وجود خدا اقامه شده، بحث می‌شود. این کتاب شامل نُه فصل می‌باشد.