مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در فلسفه اسلامی، دو گزاره درباره مفهوم/معنای وجود بسیار مشهور است: مفهوم وجود: 1- کلی‌ترین مفهوم است، 2- بسیط، بدیهی اولی و غیر قابل تعریف است، اما نظریه مختار درباره نفس الامر ما را به این نتیجه می‌رساند که وجود (وجود خاص یا وجودی که نقیض عدم است)، ذیلِ دو عنوان عام‌تر از خود قرار می‌گیرد: 1- واقعیت به معنای اعم (وجود عام)، 2- وجود حقیقی (در مقابل وجود اعتباری). به تعبیر دیگر، وجود خاص، اولا: زیرمجموعه وجود عام است و ثانیا: زیر مجموعه وجود حقیقی است، می‌توان این دو ترکیب را چنین صورتبندی کرد: (وجود عام + حقیقی بودن = وجود حقیقی) + خصوصیت طاردیتِ عدم = وجود خاص. پس وجود خاص مرکب از سه امر (وجود عام و حقیقی بودن و خصوصیتِ طاردیتِ عدم) است، لذا: 1- وجود، کلی‌ترین مفهوم نیست، 2- بسیط و بدیهی اولی نیست هرچند بدیهی ثانوی هست، لذا قابل تعریف است. اما وجود عام، که نقیض عدم نیست: 1- کلی‌ترین مفهوم است، 2- بسیط، بدیهی اولی و غیرقابل تعریف است.

یکی از اعتقادات شکل گرفته در میان عده‌ای از مسلمین ، نظریه وحدت وجود عرفانی است که محل اختلاف عرفا و برخی از فقها واقع شده است؛ از سویی توحید ناب و از سویی کفر و الحاد قلمداد گردیده است. بنابراین روشن ساختن جوانب مساله از طریق تتبع و تحلیل سخنان فقها و نیز کلمات عرفا در این مساله جهت دستیابی به نظر صحیح امری لازم است. پس از بررسی و تامل در بیانات فقها و نیز سخنان عرفا در باب وحدت وجود مشخص گردید نزد فقها دو دیدگاه عمده در مساله وجود دارد که عبارتند از تکفیر مطلق و دیگر ، تفصیل در مساله که در نهایت می‌توان گفت که تکفیر قائلین به وحدت وجود ناظر به اعتقادات جاهلان صوفیه است که سخنانشان در فضای حلول و یا همه خدا انگاری موجودات است. و از جانب دیگر با توجه به عموماتی که اصل اولیه را اسلام افراد اقرار کننده به شهادتین می داند قائلین به وحدت وجود ، مسلمان و طاهرند و اساسا فقیه تا زمانی که موضوع شناسی مساله برای او واضح نشده است مجاز به تکفیر نخواهد بود. همچنین پیدایش فقهای عارف و عارفان فقیه و نوع نگاه آنان به مساله از باب خبره بسیار راهگشاست. در این مقاله از روش تحقیق توصیفی – تحلیلی و استفاده از داده‌های کتابخانه‌ای بهره برده شده است.

نوشتار پیش رو به معرفی افکار و آراء زیست شناسی انگلیسی به نام ریچارد داوکینز اختصاص دارد . داوکینز به بحث‌های الاهیاتی توجه نشان داده و به صورت پر شوری از دانش تخصصی خود در جهت انکار وجود خدا و مناقشه در مدعیات دین بهره می‌برد . وی دانشمندی است که با تاکید بر تقریر الحادی از تکامل‌گرایی و البته به سبب سایر اصولی که به عنوان مبنای تفکر خود برگزیده است، به شدت بر نفی خدا اصرار دارد . این نوشتار بر آن بوده تا روشن سازد که تصویر مورد مناقشه ی او از خداوند با تلقی ادیان توحیدی از خدا تطابق ندارد و براهین خداشناسی مخدوش شده توسط او نیز با آنچه در تقریر اصلی این براهین مشهود است تفاوت بسیاری دارد. بررسی ورفع مناقشات این ملحد مشهور بیش از هر چیزی به شناخت مبانی فکری وی وابسته است که در این میان تکامل‌گرایی زیستی یا داروینیسم از اصلی ترین آن ها به شمار می‌رود . علاوه بر این مبانی دیگری چون خرد‌گرایی، علم‌گرایی، طبیعت‌گرایی وانسان‌گرایی نیز برای وی برشمرده شده و همگی مورد نقد قرار گرفته اند . این نوشتار به روش بحث و مناقشه ی داوکینز و موارد خاص در آراء و اندیشه های وی از قبیل تلقی او از مقولاتی چون خدا، دین و اخلاق نیز به صورت اختصاصی پرداخته تا روشن شود این نگرش های برخاسته از مبانی پیش گفته به چه آسیب ها و لغزش هایی مبتلاست . نگاه ویژه ی داوکینز به خدا در چند زمینه قابل بررسی قلمداد گردیده است، از جمله آن که تعریف و تلقی او از خدای ادیان لغزش های بسیاری در آرای وی را به بار آورده و نیز گزارش های او از براهین اثبات وجود خدا که وی مدعی ابطال آن هاست و آنچه وی تحت عنوان برهان بر نفی خدا ارائه نموده است و آن ها را بی کم و کاست صحیح می‌داند، همگی هم از حیث شیوه هم از حیث محتوی باآسیب های بسیار همراه است. مقوله ی دین نیزکه در آثار وی با تعریف وتحلیلی خاص مطرح شده و عموماً وجوه کارکردی آن مورد نقد قرار گرفته واساسا محصول تکامل معرفی شده، تحت دو عنوان مدل تکاملی دین ونظریه ی ممتیک دین به نقد کشیده شده است.داوکینز نگاه ویژه ای به اخلاق نیز داشته که از بحث برانگیز ترین نظریه پردازی های وی به حساب می‌آید.اخلاق انسانی همواره چالش بزرگی برای تکامل گرایان محسوب می‌شده که داوکینزبا ارائه ی تحلیلی کاملا مادی از آن سعی در برطرف نمودن این چالش نموده تا مشکل عمده ی تکامل‌گرایی زیستی در ناتوانی از تبیین اخلاق برمدار انگاره های داروینی را از پیش رو بردارد حال آن که حاصل این تلاش بر ناتوانی تکامل‌گرایی از غلبه بر این چالش صحه می‌گذارد. به دلیل شیوه ی مغالطه گرانه‌ی داوکینز در طرح محتوای مباحث تلاش گردیده تا در این نوشتاربه منظور نقد مناقشات داوکینز هم به مشکلات روشی وهم به مشکلات محتوایی آراء وی پرداخته شود. نهایتا با نگاهی دوباره به پرسش اصلی این پژوهش در خصوص محتوای مناقشات داوکینز فرضیه ای که پژوهشگر در مقام پاسخ به این پرسش مد نظر داشته تقویت شده وتاکید گردیده است که تعهد به روشمندی و محدویت های هر نوع از تلاش علمی علاوه بر رهنمون شدن به کسب نتایج صحیح، مانع بروز لغزش ها وآفات ویژه ی نظریه‌پردازی های علمی نیز خواهد بودچراکه مسیر علم را از شبه-علم یا فرا‌علم باید برکنار داشت.

نویسنده در این کتاب ابتدا به این پرسش مهم که آیا می‌توان بر وجود خدا برهان اقامه کرد؟ را پاسخ میدهد و در ادامه سخن کسانی را که وجود خدا را برهان‌ناپذیر می‌دانند، مورد نقادی قرار دهد. نویسنده به ان مسأله معتقد است که وجود خدا برهان‌پذیر و براهین وجودشناختی، صدیقین و جهان‌شناختی برای اثبات وجود خدا کافی است. این کتاب دو بخش و مجموعاً یازده فصل دارد. نویسنده در مقدمه این کتاب با بیانی منطقی نشان می‌دهد که شکاکیت مطلق ناسازگاری درونی داشته و خودشکن می‌باشد و شکاک مطلق سخنی بریا طرح و عرضه ندارد. همچنین می‌کوشد که روشن کند که کار عقل تنها تبیین پدیده‌های مشهود نیست. بلکه به کار توصیف اشیای خارجی هم می‌آید و بدین ترتیب، انسان از ظلمتگاه جهل و سفسطه به عرصه نور حکمت راه می‌یابد.

نظریه عروض وجود بر ماهیت مهمترین زیربنای متافیزیکی مورد استفاده ابن سینا برای شکل دهی یک نظام فلسفی مستقل و گذار از فلسفه یونان بوده است و ابن سینا در باز اندیشی در دو مبحث مهم فلسفی یعنی «مواد ثلاث» و «علیت» از آن بهره برده است. می توان گفت بسیاری از اجزای الهیات بالمعنی الاخص ابن سینا بی واسطه یا با واسطه بر نظریه عروض وجود بر ماهیت استوار شده اند، به عنوان مثال برهان صدیقین ابن سینا حاصل همه یافته‌های او در بحث‌های «عروض وجود بر ماهیت»،«مواد ثلاث» و نیز «علیت » است. این نظریه همچنین در مباحث اثبات توحید و سایر صفات خدا،گاه به صورت مستقیم و گاه به صورت غیر مستقیم و به عنوان زیربنای منطقی کاربرد می یابد.

استاد مطهری، به تبع علامه طباطبایی، در باب اصالت وجود نظر خاصی را بیان و از آن دفاع کرده است. نیز وی تأملاتی تاریخی دربارۀ شکل‌گیری مسئله و استدلال اصلی صدرا به نفع آن داشته است. در این مقاله، به سه مطلب پرداخته خواهد شد: نخست با مطرح‌کردن برخی شواهد تاریخی، در تأملات تاریخی مطهری مداقه می‌کنیم. سپس، طرح مسئلۀ اصالت وجود از نظر مطهری را بیان، و تمایز آن با طرح مسئله از نظر صدرا را نشان خواهیم داد. در پایان، استدلال اصلی به نفع اصالت وجود به تقریر مطهری بیان می‌شود و نشان می‌دهیم که این استدلال مبتنی بر انحفاظ ماهیت بین ذهن و خارج است.