مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نیچه شاید اثر گذارترین فیلسوف در فلسفه معاصر باشد. مطمئنا یکی از دلایل آن درک عمیق او از وضعیت فکری و فرهنگی عصر خویش و مهمتر از آن از آینده تمدن و تفکر بشری است. او پیش و بیش از بسیاری از متفکران دریافت که برهوت سر برآورده است. او نیروی نابودگر نیست انگاری را به فراست دریافت و فریاد زد. نیچه مورد تفاسیر مختلف و گاه متضاد قرار گرفته است. در پس بسیاری از تفاسیر تفکر نیچه پوشیده می‌ماند. مطالبی که دکتر محمدجواد صافیان در ده مجلس عرضه می‌کنند، معرفی اجمالی و مقدماتی برخی از اساسی ترین اندیشه‌های نیچه است. هدف شرح اندیشه های نیچه به زبانی ساده بوده است . این تلاش اگر به علاقه مندان کمک کند که خود به خوانش آثار نیچه بپردازند و از تفاسیر معتبر بهره گیرند به مقصود خویش نائل آمده است.

اصطلاح هرمنوتیک هم فن و هم نظریۀ فهم و تفسیر بیان‌های زبانی و غیرزبانی را در بر می‌گیرد. پیشینۀ سنت هرمنوتیکی، به مثابۀ نظریه‌ای در باب تفسیر، به فلسفۀ یونان باستان بر می‌گردد. در سده‌های میانه و دورۀ نوزایی، هرمنوتیک به منزلۀ شاخۀ بسیار مهمی از مطالعات مربوط به کتاب مقدس پدیدار می‌شود. بعدها مطالعۀ فرهنگ‌های باستانی و کلاسیک را نیز در بر می‌گیرد. با پیدایی ایده‌باوری و رمانتیسم آلمانی، وضعیت هرمنوتیک دستخوش تغییر می‌شود. هرمنوتیک فلسفی می‌شود. بدون این دیگرسانی، که به دست شلایرماخر، دیلتای و برخی دیگر آغاز شد، نمی‌توان تصوری از چرخش هستی‌شناختی در هرمنوتیک داشت که در اواسط دهۀ ۱۹۲۰ با «هستی و زمان» هایدگر شروع شد و به دست شاگرد وی، گادامر ادامه یافت. اکنون هرمنوتیک تنها دربارۀ ارتباط یا همرسانی نمادی نیست. گسترۀ آن از این هم بنیادی‌تر شده، و خودِ زیست و هستی انسان را در بر گرفته است. بدین صورت است که هرمنوتیک، به منزلۀ کاوشی در ژرف‌ترین شرایط میان‌کنش نمادی و فرهنگ به طور کلی، افقی انتقادی برای بسیاری از جذاب‌ترین مباحث فلسفۀ معاصر هم در هم در بستر انگلیسی‌آمریکایی (رورتی، مک‌داول، دیویدسون) و هم درون گفتمانی قاره‌ای‌تر ( هابرماس، آپل، ریکور و دریدا) گشوده است. (برگرفته از مدخل هرمنوتیک دانشنامۀ استنفورد)

هگل «عناصر فلسفه حق» را در سال ۱۸۲۱ منتشر کرد. رئوس آن اما پیشتر، در سال ۱۸۱۷، در بخش دوم (ذیل عنوانِ «روح عینی») از فصل سومِ (با عنوان «علم روح») ویراستِ نخستِ «دایره‌المعارف علوم فلسفی» منتشر شده بود. هگل در «عناصر» شرح مبسوطی از فلسفه‌ی سیاسی خود، در مقام دقیقه‌ای از یک نظام فلسفی عام‌تر، به دست می‌دهد و در آن می‌کوشد به راه‌ورسمی مشخصاً دیالکتیکی میان دو سنت لیبرالیسم و محافظه‌کاری وساطت کند. همین موضع در-میانه‌ی (in-between) هگلی همواره سبب شده است که «عناصر» آماج داوری‌های متناقض قرار بگیرد، به این دلیل ساده که ردپای مؤلفه‌های تعیین‌کننده‌ای از هر دوی این سنت‌ها را می‌توان جابه‌جا در متن آن سراغ گرفت. سودای هگل این بود که در «عناصر» میان آزادی و ضرورت، حق و وظیفه، و خودآیینی و اطاعت آشتی برقرار کند. از همین روست که مواجهه با «عناصر» عملاً مواجهه با دعاوی سنت‌های لیبرالیستی و محافظه‌کار هم هست. خودِ هگل در فاصله‌ی ۱۸۱۷ تا ۱۸۳۱، «عناصر» را هفت بار درس داد. وقتی مرگ آمد هگل سرگرم کارکردن بر هفتمین درسگفتارش از «عناصر» بود.

یکی از واحدهای درسی رسمی گروه‌های فلسفه در تمام دانشگاه‌ها درس «تاریخ فلسفه‌ی قرون وسطی» است. اصطلاح قرون وسطی، اصطلاح مورخان برای یادکردِ دوره‌ای است که از پایان امپراتوری روم در قرن پنجم میلادی شروع می‌شود و تا سقوط قسطنطنیه و پایان امپراتوری روم شرقی (یا بیزانس) در ۱۴۵۳ ادامه می‌یابد. در واقع به عنوان عصری که بین دوره‌ی یونانی – رومی، که دوره‌ی قدیم خوانده شده‌است، و دوره‌ی جدید و معاصر قرار دارد. بدین جهت این دوره، قرون وسطی نامیده می‌شود. به لحاظ تاریخ فلسفه‌ای عده‌ای موافق نظر مورخان‌اند و عده‌ای دیگر ابتدای فلسفه‌ی قرون وسطی را تا قرون اول یا دوم میلادی به عقب می‌برند. به سبب هماهنگی نوع فلسفه‌ای که با مسیحیت از این دوره شروع می‌شود و تا رنسانس ادامه می‌یابد. در مقابل اینان مورخانی هم معتقدند که دوره‌ی آباء کلیسا عصر خاصی است با خصوصیات فرهنگی متفاوت. با وجود تمام این اختلافات، آن‌چه دیگر امروزه مورد تردید نیست، این است که مرور اندیشه‌ی غرب با پرش و جهش از این دوره‌ی تاریخی، چنان که زمانی کسانی می‌پنداشتند، تنها به امتناع فهم درست از کلیت اندیشه‌ی غرب می‌انجامد. فهم موضوعات، رویکردها، مسائل و دیگر تمایزات این دوره‌ی فلسفی اهمیت و مدخلیت تامی در دوره‌های متاخر و متاثر از آن‌ها تا زمانه‌ی معاصر ما دارد. دکتر علی کرباسی‌زاده اصفهانی استاد دانشگاه اصفهان در این دوره‌ی درسی مروری بر مهم ترین صفحات این دوره‌ی تاریخی از منظر فلسفه‌ی آن داشته‌اند. نقطه‌ی آغاز این درس‌گفتارها اواخر دوره‌ی هلنی و یونانی‌مآبی است و پایان آن آباء کلیسا و متفکران دوره‌ی گذار به رنسانس. البته جا‌به‌جا اشارت‌هایی به ربط و نسبت نظرات متفکران این دوره با ادوار دیگر فلسفی نیز دارد که از این بابت بسیار مغتنم است.

درس‌گفتارهای «تاریخ فلسفه‌ی یونان باستان» از دو قسمت کلی تشکیل شده است. فلسفه‌ی یونان باستان و فلسفه‌ی هلنیستی یا یونانی‌مآبی. فلسفه یونان باستان از حدود قرن ۶ پیش از میلاد آغاز می‌شود و با طیف گسترده‌ای از موضوعات را شامل است. یونان در نزد بسیاری محققین و مورخان، زادگاه فلسفه محسوب می‌گردد و بسیاری از آثار ارزشمند فلسفی حاصل تلاش فیلسوفان شهیر یونانی است. بیشتر متفکران فلسفه‌ی غرب را با فلاسفه یونانی آغاز می‌کنند و درواقع می‌پندارند که افکار و نظرات این فیلسوفان خصوصاً افلاطون و ارسطو تأثیرات شگرفی بر کلیت و تمامیت فلسفه غرب داشته است. همان‌طور که تأثیر این فیلسوفان بر جریان فلسفه‌ی اسلامی نیز بدون منکر و مخالفی است. در این قسمت شروع با تالس است و خاتمه به افلاطون. اما بخش دوم فلسفه یونانی‌مآبی یا فلسفه یونانی‌گری یا فلسفه هلنیستی، دوره‌ای از فلسفه غرب است که در تمدن هلنی، پس از ارسطو توسعه یافت و با آغاز دوره نوافلاطونی پایان می‌یابد. فلسفه‌ی کلاسیک یونان باستان، با ارسطو به پایان می‌رسد. با مرگ افلاطون و سپس ارسطو، علیرغم اینکه شاگردان آن دو تا مدت‌های مدید در مدرسه‌ی افلاطون (آکادمی) و مدرسه‌ی ارسطو در باغ کنار معبد آپولون (لوکی)، اندیشه‌های آنان را تدریس می‌کردند و بر آن‌ها شرح و تفسیر می‌نوشتند، اما هیچ‌کدام از دو مکتب افلاطونی و ارسطویی نتوانست آن‌گونه که بایدوشاید رونق یابد و بر فضای فکری آتن حکم‌فرما گردد. در مقابل آن‌ها، مکتب‌های دیگری ظهور کردند که تدریجی اندیشه‌های افلاطون و ارسطو را به حاشیه راندند و به مکاتب عصر هلنیسم معروف‌اند. مهم‌ترین آن‌ها، مکتب‌های رواقی، اپیکوری و شک گرایی بودند. مدرس این دوره دکتر مهدی قوام صفری استاد دانشگاه تهران و از محققان برجسته‌ی فلسفه‌ی یونان‌اند؛ و درس گفتار ارائه‌شده حاصل تلفیقی از دوره‌های درسی ایشان در دانشگاه تهران است.

در این سلسله گفتارها پس از ترسیم طرحی از زمینه و زمانه‌ای که هگل درسگفتارهای فلسفه هنر خود را در آن عرضه کرده بود، خواهیم کوشید با تمرکز بر متن آلمانی مقدمۀ این درسگفتارها مدخلی بجوییم نه فقط به فلسفۀ هنر هگل، بلکه به دستگاه فلسفی او بطور کلی.

فلسفه‌ی ملاصدرا تنها فلسفه‌ی پویشی در فلسفه‌ی اسلامی است و به همین دلیل می‌توان او را فیلسوف دگرگونی‌ها و حرکت‌های جوهری نامید. مبانی فلسفه‌ی پویشی ملاصدرا را می‌توان به اجمال چنین گفت: اصالت وجود (عینی و واقعی)؛ وحدت وجود (سنخی و شخصی)؛ تشکیک در مراتب وجود؛ قاعده‌ی بسیط الحقیقه کل الاشیاء؛ حرکت اشتدادی و حرکت جوهری؛ و نظریه‌ی زمان ـ مکان. "وایتهد"، فیلسوف و ریاضی‌دان و منطق‌دان بریتانیایی است که تلاش‌های برجسته‌ای برای فراهم ساختن نظام فیزیکی مبتنی بر جهان‌شناسی علمی به انجام رسانده است. چهار موضوع فلسفی وایتهد عبارت‌اند از: نظریه‌ی پویش خلاق؛ تئوری موجودات واقعی، تئوری دریافت‌ها؛ و تلفیق دوگانگی سوژه و ابژه. در بررسی کلی وجوه مشترک نظریه‌های شناخت وایتهد و ملاصدرا به نتایجی از این دست می‌توان دست یافت: از نظر ملاصدرا ادراک و علم به معنای واحدند و ادراکات به ادراکات ـــ تخیلی و احساسی اطلاق می‌گردد. وایتهد نیز علم و ادراک را یکی دانسته؛ بنابر پویشی بودن و سیلانی بودن پدیده‌های مادی، معلوم واقعی نمی‌تواند عین پدیده‌های مادی باشد. بنابراین هر دو فیلسوف در مساله شناخت، وحدت را شرط هر نوع ادراک می‌دانند و بر اساس ساختارهای فلسفی خویش به شیوه‌های مختلف به خلاقیت ذهن در تولید کثرات و تکثیر وحدات تاکید دارند؛ هیچ پدیده‌ی واقعی در مقایسه با پدیده‌های دیگر از تجربیات یکسان و همانند برخوردار نیست (وایتهد) و افاضه‌ی فیض از جانب حق نیز تکراری نیست و در هر لحظه شانی و فیضی خاص در جهان متجلی می‌گردد (ملاصدرا) و... نویسنده در این کتاب کوشیده تا فلسفه‌ی پویشی ملاصدرا و وایتهد را تنها در دو مقوله‌ی هستی‌شناسی و شناخت‌شناسی بررسی کند، تشابهات و تفاوت‌های آن‌‌ها را نشان دهد و به گونه‌ای تطبیقی موضوعات فلسفه‌ی آن دو را تحلیل نماید.

کانت را به عنوان نقطه ی عطفی در فلسفۀ جدید می شناسیم. کانت فیلسوفی است که همۀ فلسفۀ ماقبل او و فلسفۀ مابعد او با او شناخته می شود. شاید بتوان او را بزرگترین فیلسوف دوره ی مُدرن خواند. اهمیت فلسفۀ او تا بدان حد است که در همه ی شؤون فکری و اجتماعی غرب اثر کرده است. و هایدگر در نقل قولی می گوید “ما زیر سایۀ کانت زندگی می کنیم.” یعنی جهان غرب زیر سایۀ کانت و تفکر کانت زندگی می کنند. درسگفتارهای پیش رو، درس های دکتر سید حمید طالب‌زاده برای دوره‌ی درسی کارشناسی دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۹ است که به جوانب مختلف اندیشه‌ی کانت پرداخته است.

هانا آرنت جالب‌ترین و بحث‌انگیزترین متفکر سیاسی قرن بیستم است. در میان متفکران قرن بیستم کمتر متفکری چون آرنت مفاهیم سنتی فلسفه سیاسی را مورد تحقیق و بررسی و نقد قرار داده است. ولی با این وجود آرنت را به سختی می‌توان عضوی از مکتب فکری خاصی دانست و یا حتی برچسب سیاسی چون لیبرال، مارکسیست، محافظه‌کار و یا آنارشیست به او زد. از این جهت خواننده با خواندن آثار آرنت قادر به تعیین خط سیاسی خاصی در مورد او نمی‌شود. جالب اینجاست که آرنت در برخی از نوشته‌های خود از دموکراسی شورایی دفاع می‌کند و در برخی دیگر به اندیشمندان محافظه‌کاری چوی ادموند برک ارجاع می‌دهد. به همین منوال گاه به دستاوردهای مدرنیته توجه می‌کند و گاه به عنوان یکی از منتقدان مدرنیته در کنار متفکران پسامدرن قرار می‌گیرد. ولی به هر عنوان آرنت متفکری است که در تمامی نوشته‌ها، سخنرانی‌ها و گفتگوهایش به دو مفهوم سیاست و فلسفه توجه دارد و لحظه به لحظه زندگی خودر را در جهت فهم و درک این دو قلمرو قرار می دهد.

فلسفه ی تحلیلی یکی از جریان های مهم و پویا در فلسفه ی غرب است. این مکتب فلسفی از ابتدای پیدایش تا به امروز، مراحل و تطوراتی را از سر گذرانده است. به چند روش می توان یک مکتب فلسفی را مرور کرد که یکی از آن ها بررسی مسایل و موضوعات مهم آن است. در درسگفتار پیش روی، مروری بر مکتب فلسفه ی تحلیلی بر اساس سه موضوع محوری معنی، صدق و توجیه می شود و در ذیل هر موضوع به نظریات مهم در این مکتب فلسفی اشاره می شود. در خلال بحث ها، بسیاری بررسی های تطبیقی میان فلسفه تحلیلی و دیگر فلسفه ها نیز بیان می شود.