مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

خردورزی، تکیه بر عقل و تاکید بر نقش و جایگاه آن، موضوعی است که در قرآن کریم و روایات اسلامی اهمیت فراوانی دارد. از طرف دیگر در تاریخ تفکر اسلامی، دیدگاه های متفاوتی درباره عقل و محدوده حجیت آن، از سوی اندیشمندان ارائه گردیده که اختلافات فراوانی با یکدیگر داشته و بعضاً در تقابل با هم قرار می‌گیرند. هدف ما در این پژوهش، بررسی دیدگاه‌های دو اندیشمند جهان اسلام، آیت الله جوادی آملی و آیت الله ملکی میانجی، به عنوان نماینده دو مکتب فکری نوصدرایی و تفکیک، در باب چیستی عقل و نقش آن در خداشناسی است. با توجه به دستاورد‌های این پژوهش روشن گردید که آیت الله ملکی میانجی و آیت الله جوادی آملی در باب چیستی عقل و حجیت آن، اختلاف نظر اساسی با یکدیگر دارند که این اختلاف، به مبانی انسان‌شناختی و معرفت شناختی ایشان بازمی‌گردد. آیت الله جوادی آملی، نفس انسانی را موجودی مجرد می‌داند که عقل نیز یکی از قوای آن بوده و به نظری و عملی تقسیم می‌شود. به عقیده ایشان، شأن عقل نظری تعقل و استنباط بوده و انسان به مدد آن می‌تواند به معرفت حقیقی دست یابد و همین معنای عقل است که در کتاب و سنت نیز مورد تعظیم قرار گرفته است. در دیدگاه دیگر، آیت الله ملکی، نفس انسانی را موجودی ظلمانیدانسته که همه کمالات آن از قبیل علم، قدرت و ...، خارج از ذات اومی‌باشند. به عقیده ایشان، منظور از عقل حقیقی که در کتاب و سنت از اهمیت ویژه ای برخوردار است، عقل مصطلح فلسفی نمی باشد؛ بلکه حقیقتیاست نورانی، مجرد و خارج از ذات انسان که خداوند به تملیک خود، آن را بر ارواح انسانها افاضه می‌کند. این دو اندیشمند در باب نقش عقل در خداشناسی نیز اختلاف نظر اساسی و مبنایی با یکدیگر دارند. به عقیده آیت الله جوادی، انسان به کمک عقل برهانی می‌تواند به شناخت حقایق هستی بپردازد و از آنجا که واجب بالذات نیز در قلمرو هستی جای دارد، عقل اولا می‌تواند با استفاده از براهین منطقی، به اثبات وجود او پرداخته و ثانیا با اتکا به نظریه اشتراک معنوی، به معرفت من وجه از اوصاف وی دست یابد. در دیدگاه دیگر، آیت الله ملکی معتقد است که اثبات وجودخداوند، نیازمند اقامه برهان نیست زیرا انسان به تعریف خودِ خداوند، او را می‌شناسد.به عقیده ایشان، عقل انسان، راهی به شناخت پروردگار ندارد و براهینی که برایتبیین صفات کمالی الهی اقامه شده‌اند، مبتنی بر اتصاف خالق به کمالات مخلوقات بوده و منجر به تشبیه می‌شود، لذا به معرفت حقیقی منجر نمی‌گردد.با توجه به نتایج این پژوهش می‌توان گفت که دو اندیشمند در باب چیستی عقل و نقش آن در خداشناسی، اختلاف نظر اساسی با یکدیگر دارند. این اختلاف نظر، ریشه در مبانی انسان‌شناختی و معرفت شناختی آنها داشته و عمیق می‌باشد.

---

هدف از نوشتار حاضر بررسی مفهوم عقل به عنوان موجود مجردی است که عالمی ماورای عالم مادیات وجود دارد و واسطه صدور و انتقال فیض به موجودات مادی و عامل شکل‌گیری تعقل و ادراک در نفس آدمی است. همان‌گونه که عقل نقش مهمی در نظام وجودی و معرفتی فلسفه‌های پیش صدرایی داشته است، در فلسفه صدرالمتألهین نیز جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده است، به طوری که حذف آن از فلسفه وی پایه‌های نظریات مهم فیض، صدور، معرفت، حدوث عالم، ربط حادث به قدیم و ... را درهم می‌ریزد. در این کتاب پس از مروری بر پیشینه نظریه عقل در فلسفه مشاء، اشراق و آرای متکلمان به تفصیل درباره دیدگاه حکمت متعالیه در این‌باره، از دو حیث معرفتی و وجودی، سخن رفته است.

ترجمه ماشینی: "چرا عقل مهم است، اگر (همانطور که به نظر می رسد بسیاری از مردم فکر می کنند) در نهایت همه چیز به ایمان کورکورانه یا غریزه درونی ختم می شود؟ چرا فقط با آنچه معتقد هستید حرکت نکنید، حتی اگر با شواهد در تضاد باشد؟ چرا هنگام نام بردن از توضیح منطقی ناراحت شوید - فراخوانی، دستکاری، و زور در چشم‌انداز فرهنگی و سیاسی کنونی ما بسیار مؤثرتر است؟ مایکل لینچ در ستایش عقل، دفاع روحی از عقل و عقلانیت را در عصر شک‌گرایی گسترده ارائه می‌کند - برای مثال، زمانی که مردم علم را رد می‌کنند. شواهدی در مورد موضوعاتی مانند تکامل، تغییرات آب و هوا، و واکسن ها در صورتی که با عقاید و عقاید آنها همخوانی نداشته باشد.؛ در سال های اخیر، شک و تردید در مورد ارزش عملی عقل حتی در آکادمی علمی پدیدار شده است. بسیاری از فیلسوفان و روانشناسان ادعا می کنند که دلایلی که ما برای عمیق‌ترین دیدگاه‌های خود ارائه می‌دهیم، اغلب چیزی بیش از توجیه اعتقادات قبلی‌مان نیست. در ستایش عقل، استدلالی متقابل به ما می‌دهد. اگرچه پرسش‌های شک‌آمیز درباره عقل، تاریخچه عمیق و جالبی دارند، اما می‌توان به آنها پاسخ داد. به ویژه، توسل به اصول علمی عقلانیت بخشی از ارز مشترک اساسی هر جامعه دموکراتیک مدنی است. این ایده که همه چیز خودسرانه است - که دلیل وزنی بیش از ایمان کور ندارد - یک اصل کلیدی یک جامعه مدنی را تضعیف می کند: اینکه ما به همشهریان خود برای آنچه انجام می دهیم، مدیون توضیحاتی هستیم. عقل نه فقط برای آرمان شریف حقیقت، بلکه برای دنیای روزمره‌ای که در آن زندگی می‌کنیم مهم است." اما رویاها و دود» -- دلایل پایان می یابد: سنت و عقل سلیم -- «سنت مقدس بشریت» -- حقیقت و ترحم دوری.

نظريه عقلانيت و معنويت به دنبال کم نمودن درد و رنج بشري با رويکرد معنويت‌گرايي جديد است. ملکيان در اين نظريه توجه خاصي به ويژگي‌هاي انسان معنوي دارد و در نتيجه التفات نظريه به مقوله مدرن شدن، ويژگي‌هاي خاصي را براي انسان معنوي بيان نموده است. از جمله اين ويژگي‌ها، خودآئيني يا خودفرمانروا بودن انسان معنوي است. البته اين انگاره، نتيجه استدلال‌گرايي و غيرمتعبد بودن انسان معنوي است. در مقابل، انسان غيرمعنوي، ديگرفرمانروا است و در نهايت به ازخودباختگي انسان منجر مي‌شود. تحقيق پيش‌رو بر آن است که با بررسي مسئله تعبد، استدلال‌گرايي و مفهوم‌شناسي خودآييني، اين مؤلفه را در نظريه عقلانيت و معنويت مورد ارزيابي انتقادي قرار دهد. از نتايج مهم تحقيق آن است که تعبد به‌طور مطلق به ديگرآييني منجر نمي‌شود و تعبد موردنظر در دين وحياني، تعبد مدلل است.