مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از استدلال‌ها در مباحث فلسفه دین راجع به معقولیت باورهای دینی، از جمله باور به وجود خدا و آموزه‌های دینی‌ای چون معاد، به شرط‌بندی پاسکال شهرت دارد که بلز پاسکال متکلم، فیلسوف، فیزیکدان و ریاضیدان مشهور فرانسوی، و در کتاب خود با عنوان «اندیشه‌ها» مطرح کرده است.وی برای اقناع نامومنان و کسانی که در تردید بودند و هنوز تکلیف خود را با خدا روشن نکرده بودند کوشید بنیادی معقول برای ایمان آوردن به دست دهد و برای این کار از آنچه به برهان شرط‌بندی معروف است، چنین استفاده کرد: بیایید هم اینک این مساله را بسنجیم و بگوییم: خدا هست یا نیست. ولی ما به کدام سو متمایل شویم؟ عقل نمی‌تواند هیچ تصمیمی بگیرد. آشوبی بی‌نهایت ما را جدا می‌کند. در انتهای این فاصله بی‌نهایت بازیی آغاز شده است و سکه شیر یا خط خواهد آمد. شما چگونه شرط می‌بندید؟ عقل نمی‌تواند شما را وادار به انتخاب این گزینه یا آن یک کند، عقل نمی‌تواند شما را وادارد به دفاع از یکی از این دو شق کند. بیایید این برد و باخت را بر خدا به کارگیریم و خط را نشان وجود خدا بخوانیم. حال دو حالت را ارزیابی کنیم: اگر شما ببرید همه چیز را برده‌اید. اگر ببازید هیچ چیز را از دست نداده‌اید. پس، بی‌هیچ نگرانی، شرط ببندید که خدا هست. فوق‌العاده است، آری، من باید شرط‌بندی کنم. (اسلامی اردکانی، 1391، 12)در ادامه پاسکال این اشکال را پیش می‌کشد که ممکن است شرط‌بندی ما پرهزینه باشد و پاسخی می‌دهد که در نهایت اگر ما ببازیم، چندان ضرری نکرده‌ایم، حال آنکه در صورت برد، سود بی‌نهایت یا سعادت جاودانه نصیبمان خواهد شد.در سنت اسلامی این سبک استدلال، در روایات مختلفی به امامان شیعه نسبت داده شده است. برخی از محققان معتقدند این استدلال از طریق نوشته‌های غزالی به فرهنگ مسیحی منتقل شده است.

این مقاله به یکی از مباحث چالش‌برانگیز در معرفت‌شناسی و معرفت‌شناسی باور دینی می‌پردازد، یعنی نقش ملاحظات عمل‌گرایانه در معرفت و به طور خاص معرفت دینی. همچنین الگوی متفاوتی از ارتباط بین ملاحظات عمل‌گرایانه و باور دینی را پیشنهاد می‌کند. بر اساس این الگو، می‌توان تبیینی معقول از موضع‌گیری‌های متفاوت مؤمنان و ملحدان در موقعیت‌های مشابه و یکسان معرفتی ارائه کرد. در این راستا، نخست دیدگاه رایج در معرفت‌شناسی یعنی محض‌گرایی معرفتی، که مدعی است فاعل‌های شناسا در موقعیت‌های معرفتی مشابه و یکسان باید موضع‌گیری واحدی داشته باشند، معرفی و ناکار‌آمدی آن در تبیین برخی شهود‌های معرفتی نشان داده می‌شود. پس از آن نظریۀ ثابت‌گرایی حساس به فاعل شناسا یا دست‌‌اندازی عمل‌گرایانه از دیدگاه فانتل و مک‌گراث بررسی می‌شود و از آن به دلیل برتری در تبیین شهودهای معرفتی نسبت به دیدگاه رایج دفاع خواهد شد. در نهایت از نظریۀ دست‌اندازی عمل‌گرایانه به سود باورهای دینی استفاده می‌شود و روشن می‌گردد که مؤمنان بدون آن که متهم به نقصان و رذیلت معرفتی شوند می‌توانند از مواضع مؤمنانۀ خود دفاع کنند.

این‌که «چرا باورها و فعالیت‌های دینی در فرهنگ‌های مختلف بشری و در همۀ زمان‌ها شیوع گسترده‌ای داشته و دارد؟» مسئله‌ای است که در چند دهۀ اخیر مورد توجه بسیاری از فلاسفه و دانشمندان مرتبط با حوزۀ دین قرار گرفته است. نظریات تکاملی می‌کوشند با مطالعۀ دین به عنوان یک پدیده طبیعی، به این پرسش پاسخ دهند. دو دسته نظریۀ تکاملی در خصوص این مسئله وجود دارد که عبارت‌اند از نظریۀ محصول فرعی و نظریۀ انتخاب گروهی. ما در این مقاله ضمن تحلیل و بررسی دو نظریۀ فوق، نشان می‌دهیم که این دو نظریه در پاسخ به پرسش فوق چندان موفق نیستند. تحلیل ما نشان می‌دهد که این دو نظریه در چهار محور اساسی با چالش مواجه هستند: (1) ابهام در مفهوم «سازگاری تکاملی دین»، (2) تلقی و تعریف محدود و ناقص از دین، (3) محدودیت‌ها و شکاف‌های تبیینی، و (4) عدم تمایز میان بنیان‌های طبیعی و عقلانی باورهای دینی.

معرفت شناشی باور دینی، شاخه ای از فلسفه است که معرفت بودن باورهای دینی را مورد بررسی قرار می دهد. آلوین پلانتینگا، از این جهت شایسته بررسی و پژوهش است که تلاش می کند تا با زمینه های دینی، نظریه ای راجع به معرفت عرضه نماید که در نوع خود بی نظیر است. پاره ای از این پژوهش، شرح و تقریر دیدگاههای معرفت شناختی ای است که پلانتینگا، آن را ارائه نموده به نقد می کشد. از نظر پلانتینگا، این دیدگاهها، یا بواسطه تأکید بر مفهوم درون گرایی وظیفه شناختی، و یا بعلت نقص در توجه به مفهوم کارکرد صحیح، و یا هر دو، قابل پذیرش نیستند. طرح این نظریات از آن جهت دارای اهمیت است که انتقادات پلانتینگا از این دیدگاهها، افق روشنتری از نظریه خود پلانتینگا بدست می دهند. پلانتینگا، سعی می کند تا نقص موجود در این دیدگاهها را با در انداختن نظریه جدیدی که عنوان نظریه کارکرد صحیح در باب معرفت را یافته است، تدارک نماید. وی خطوط کلی این نظریه را از اندیشه های شخصیت های دینی ای نظیر باوینک، بارت و کالون، استخراج می نماید. همچنین وی می کوشد تا نظریه معرفت شناختی خود را بر باورهای دینی مسیحی اعم از باورهای دینی مشترک با ادیان دیگر و مختص مسیحیت اطلاق نماید تا معرفت بودن باورهای دینی خود را به اثبات رسانده، اعتراض قرینه گرایانه به باوردینی را مورد چالش قرار دهد. این تلاش، مورد اتهامات و اعتراضات متعددی نیز بوده است که در این نوشتار، از ذکر آنها اجتناب نگردیده است. فرضیة نویسنده در این پژوهش را می توان در گزارة زیر خلاصه کرد که نظریه کارکرد صحیح، در باب معرفت، الزامات معرفت را بر آورده نمی سازد و از اعتراضاتی نظیر اعتراضات گتیه در معرفت شناسی، و ایمان گرایی در معرفت شناسی باوردینی، خلاصی ندارد . این فرضیه، چنانچه مشاهده می شود، مورد تأیید نویسنده قرار می گیرد و نتیجه گرفته می شود که اطلاق نظریه کارکرد صحیح بر باوردینی، نمی تواند نگرانی جامعه علمی جویای حقیقت را با ادعای واقعا پایه بودن اعتقاد به خدا، به آرامش و طمانینه برساند.

یکی از منابع مهم باورهای دینی در ادیان ابراهیمی گواهی است. مسائل معرفت‌شناختی پیرامون باور مبتنی بر گواهی هم در معرفت‌شناسی معاصر هم در بحث خبر واحد و متواتر در اصول فقه شیعه طرح شده است. در این مقاله، با بیان شباهت‌ها و تفاوت‌های اصلی میان‌ شرایط کسب باور موجه از طریق گواهی در الیزابت فریکر از معرفت‌شناسان شاخص معاصر در بحث گواهی و شیخ انصاری از شخصیت‌های شاخص اصولیِ شیعه این مسئله بررسی شده است که آیا می‌توان مباحث این دو سنت فکری را در موضوع یادشده مقایسه کرد؟ به این منظور ابتدا مفاهیم کلیدی از جمله خبر و حجّت از نظر شیخ انصاری با گواهی و توجیه از نظر فریکر مقایسه شده‌اند. سپس، در پرتو این مقایسه، شروط لازم برای کسب باور موجه از طریق گواهی از نظر هر دو متفکر مقایسه شده‌اند. در نهایت، نشان داده شده است که به خاطر تفاوت‌های بنیادین این دو نظریه، برخی شباهت‌های ظاهری در واقع تفاوت هستند؛ با این حال، هرچند امکان مقایسه منتفی نیست، این مقایسه باید با نهایت دقت صورت گیرد.

اگر بر مبنای این فرض که فروع یک نظریه باید با اصل آن سازگار باشند به سراغ نسبت میان معرفت‌شناسی عام و معرفت‌شناسی دینی پلانتینگا برویم، درمی‌یابیم بسیاری از دعاوی مناقشه‌برانگیز پلانتینگا در قلمروی معرفت‌شناسی دینی (که به نظریه‌ی پایه‌بودن باور به خدا مشهور است) با معرفت‌شناسی عام او که در قالب نظریه‌ی تضمین یا ضمانت تبلور یافته است، ناسازگاری‌هایی دارد؛ به‌نحوی که به‌دشواری می‌توان پذیرفت دعاوی یادشده بتواند از نظریه‌ی تضمین یا ضمانت به دست آید. اهم موارد دلالت‌کننده بر ناسازگاری که در این مقاله بررسی شده‌اند، عبارت‌اند از: الف) نظریه‌ی معرفت‌شناسی عام پلانتینگا مدعی است با کارکرد صحیح قوای معرفتی می‌توان به باورهای به احتمال بسیار صادق دست یافت، ولی محصول کارکرد صحیح حس خداشناسی را باورهای یقینی و پایه می‌داند؛ ب) در معرفت‌شناسی عام، از ضمانت‌داشتن باور، صادق‌بودن آن را نتیجه می‌گیرد، ولی به‌زعم او، در باورهای دینی، صدق باور، ضمانت آن را به بار می‌آورد؛ ج) براساس نظریه‌ی کارکرد صحیح، اگر قوه‌ای فعلیت نیابد، کارکرد صحیح خود را از دست می‌دهد و به باور صادق مؤدی نخواهد بود، ولی در کارکرد حس خداشناسی احتمال دارد قوه‌ی فعلیت‌نیافته، کارکرد صحیح و طبیعی داشته باشد و به باور صادق مؤدی شود؛ د) ساختار تجربه‌ی دینی، از تجارب عام متفاوت است؛ ه) عنصر وضعیت مناسب در باورهای عام نقش بسزایی ندارد، ولی در باورهای دینی موجب تولید باور خطاناپذیر می‌شود.

یکی از مهم‌ترین دغدغه‌های معرفت‌شناسی تبیین نحوه دستیابی به باورها است. ویلیام کلیفورد خوانشی حداکثری از نظریه‌ی دلیل‌گرایی ارائه می‌دهد. این رهیافت معرفت‌شناسانه در راستای توجیه باورها تنها معیار صحیح را قرائن و شواهد کافی می‌داند. کلیفورد با معیارهای اخلاقی به بررسی این موضوع می‌پردازد. اگر شخصی معیار معرفتی را نادیده بگیرد، مرتکب خطای اخلاقی می‌شود یعنی در این جا خطای معرفتی مساوی با خطای اخلاقی است .کلیفورد با معیار سخت‌گیرانه‌ی قرائن و شواهد کافی به نقد دین می‌پردازد و در نظریه‌ی معرفت‌شناسانه‌اش جایی برای ایمان دینی باقی نمی‌گذارد. ویلیام جیمز یکی از منتقدان جدی نظریه دلیل‌گرایی کلیفورد است. جیمز معتقد است که کلیفورد گزاره‌های ناب را نادیده گرفته است. گزاره‌های ناب گزاره‌هایی هستند که دارای سه ویژگی زنده، مهم و اجتناب‌ناپذیر اند. گزاره‌های دینی نمونه‌ای از گزاره‌های ناب است. در رابطه با این گزاره‌ها برای گزینش نباید در پی قرائن و شواهد کافی بود بلکه باید تصمیمی مبتنی بر احساس گرفت. یعنی تصمیمی که مطابق اراده است. جیمز به طور کلی هفت نقد بر نظریه کلیفورد وارد می‌کند. مدعای اصلی ما این است که انتقاداتی که جیمز بر نظریه معرفت‌شناسی کلیفورد مطرح می‌کند انتقاداتی وارد به نظر می‌رسد.

چکیده توجیه معقولیت باورهای دینی یکی از مباحث مهم معرفت‌شناسی دینی به شمار می‌رود. برخی معرفت‌شناسان کلاسیک و دلیل‌گرایان، عقلانی بودن باورها را تنها در سایه‌ دلیل گزاره‌ای موجه می‌دانند که به ارزیابی سخت و افراطی برای دفاع از معقولیت باورهای دینی منجر می‌شود. در مقابل، فیلسوفان معرفت‌شناسی اصلاح‌شده، اغلب، برای معقول نمودن باورهای دینی، به جای تکیه بر دلیل گزاره‌ای، از شایستگی‌های باوری نظیر قابلیت اعتماد و تضمین بهره می‌برند که عملکرد آنان در دفاع از معقولیت این باورها را با انتقادات کمتر و موفقیت بیشتر مواجه کرده است. در میان فیلسوفان معرفت‌شناسی اصلاح‌شده، دیدگاه "نیکلاس ولترستورف" (1932م) خوانش معتدل‌تری دارد. هدف این پژوهش بررسی معقولیت باورهای دینی از دیدگاه اوست که با استفاده از توصیف و تحلیل مفاهیم، استدلال‌ها و عبارت‌هایش که در این زمینه به صورت مکتوب ارائه کرده صورت پذیرفته است. با بررسی آراء وی، مناقشات معقولیت و آراء دلیل‌گرایان بهتر مورد بررسی قرار می‌گیرد. او با استفاده از مفهوم "حق" به عنوان نوعی شایستگی باوری، به تشریح شرایط عقلانی بودن باورها پرداخته و به قاعده‌مند کردن معیاری برای دفاع از معقولیت باورهای دینی اقدام کرده است. ولترستورف معقول بودن این باورها را صرفا به قرار گرفتن آنها در میان باورهای مبنایی منوط نکرده است. اگرچه او به این واسطه و با ارائه‌ نظر‌ خود فراتر از "پلنتینگا" عمل کرده و معیارش فراتر از معیار صرفا عینی دلیل‌گرایان و اعتمادگرایان محسوب می‌شود اما این نظر ناتمام بوده و انتقاداتی به آن وارد است. مطابق با این معیار می‌توان موارد ناروای باوری را شناسایی کرد و از ساختار معرفتی خارج ساخت اما با توجه به آن نمی‌توان به انتخاب باور عقلانی دست زد. همچنین معیار وی از آنچنان عینیتی که مد نظر فلاسفه است برخوردار نیست. این معیار فاصله زیادی با نسبی‏گرایی نداشته و نمی‌تواند برای سنجش و مقایسه باورهای اشخاص یا ادیان با یکدیگر به کار رود. واژگان کلیدی: معقولیت باورهای دینی، مبناگرایی، دلیل‌گرایی، معرفت‌شناسی اصلاح‌شده، ولترستورف،حق.