مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

این تحقیق درصدد بررسی روش کلامی علامه طباطبایی در تفسیر المیزان است.بررسی روش های کلامی دانشمندان امامی و استفاده از نقاط قوت روش های آنان در تقویت دانش کلام موثر خواهد بود. علامه طباطبایی در استنباط آموزه‌های کلامی از دو منبع عقل و نقل استفاده کرده است. در روش نقلی، ایشان استفاده از نقل متواتر را برای استنباط معارف اعتقادی معتبر و حجت می‌داند، اما به کارگیری اخبار آحاد، در این موضوع را فاقد حجت می‌داند و جعل حجیت برای این دسته از روایات را امری لغو و فاقد اثر عملی قلم‌داد می‌کند و بر این باورند که تنها در صورتی می‌توان از خبر واحد در استنباط آموزه‌های کلامی استفاده کرد که همراه با قراینی باشد که مفید علم و یقین بوده باشد. در روش عقلی، ایشان از دو کارکرد نظری و عملی برای استنباط مسائل اعتقادی استفاده می‌کند. دفاع از آموزه‌های کلامی در پنج مرحله؛ تبیین، تنظیم، اثبات، پاسخ‌گویی به شبهات و ردّ مکاتب معارض، صورت می‌پذیرد. علامه طباطبایی در تبیین گزاره‌های کلامی از روش‌های مختلفی نظیر؛ تعریف مفردات، ذکر تاریخچه، ذکر مبانی، ذکر لوازم، ذکر احتمالات و انتخاب احتمال درست، طرح سؤال، ذکر مثال و تشبیه، استفاده از آیات و روایات، و روش ذکر اقسام، استفاده کرده است. علامه طباطبایی گاه بر اساس ترتیب منطقی آموزه‌ها، گاه بر اساس آموزه‌های عقلی و نقلی، گاه بر اساس اهمیت آموزه‌ها و در برخی مواقع بر اساس وضعیت مخاطب و شرایط زمان و مکان، به تنظیم معارف اعتقادی پرداخته است. علامه طباطبایی در اثبات مسائل کلامی، از ادله مبتنی بر عقل نظری، عقل عملی و نقل استفاده کرده است. در کاربست عقل نظری از شیوه‌هایی همچون: کشف استلزامات، قواعد بدیهی عقلی مانند؛ استحاله دور و تسلسل، و ترجیح بلامرجح و انواع متعدد براهین نظیر؛ خلف، سبر و تقسیم، انتفای مدلول به انتفای دلیل، قیاس ذوحدّین و برهان لمّی و انّی، استفاده می‌کند. ایشان در به کارگیری از عقل عملی نیز، از قواعدی مانند؛ لطف، وجوب شکر منعم، قبح نقض غرض و قاعده دفع ضرر محتمل، استفاده کرده است. تمسک به ظهور، کشف استلزامات، تواتر و رفع تعارض نیز، از موارد کاربست ادله مبتنی بر نقل در نزد ایشان می‌باشد. علامه طباطبایی در مقام پاسخ‌گویی به شبهات از دو روش حلی و نقلی استفاده می‌کند که در روش حلی از شیوه‌هایی مانند: نقد و ردّ مبنای شبهه، منع حصر، تبیین مفردات، طرح سؤالات، طرح احتمالات، استفاده از بدیهیات عقلی، استفاده از مسلمات تاریخی، ردّ لوازم شبهه و نشان دادن مغالطه و یا تضاد در شبهه و شبهه کننده بهره برده است. روش‌های؛ بیان لوازم فاسد دیدگاه، نقد مبانی، همگامی ظاهری با طرف مقابل، نشان دادن تضاد و تزلزل در عقائد مکتب معارض و استفاده از اقرار به خصم و یا مبانی طرف مقابل نیز، شیوه‌های به کارگرفته شده علامه طباطبایی در ردّ عقائد و مکاتب معارض می‌باشد.

مرکز علمی جبل عامل از میانه قرن هشتم تا میانه قرن دهم هجری قمری که متشکل از حوزه های علمیه ای چون جِزّین، مَشغَرَه،جُبَع، کَرَک و مَیس؛ همواره مرکز تربیت عالمان و اندیشمندان بوده است شهید اول، شهید ثانی، صاحب معالم، شیخ حر عاملی و محقق کرکی از جمله عالمان این مرکز علمی شیعه به شمار می روند که در شکل گیری اندیشه های اعتقادی سایر مناطق تأثیر بسزایی داشته است. به گواه تاریخ عصر رشد و فراگیری تشیع در ایران در عصر صفوی، همزمان با رشد و بالندگی این مرکز علمی رخ داده که این نشان از تأثیر گزاری اندیشمندان این منطقه است. متکلمان این مرکز علمی روش های متفاوتی در استنباط داشته اند برخی چون شهید ثانی در استنباط تلفیقی از روش عقلی و نقلی به کار می گیرد و برخی چون شیخ حر عاملی از هرگونه استنباط عقلی حتی در مباحث پیشاوحیانی صرف نظر کرده وصرفاً به روش نقلی بسنده می کند از این رو، با توجه به نگرش های متفاوت عالمان برخاسته از این مرکز علمی , بررسی جایگاه عقل و نقل در استنباط گزاره های اعتقادی از دیدگاه این متکلمین ضروری به نظر می رسد.

علم کلام، علمی است که هم، متکلفل استنباط عقاید دینی و هم، موظف به دفاع از این عقاید است. با توجه به این تعریف، وظایفی که بر عهده متکلم است را میتوان اینگونه برشمرد: استنباط (مقام ثبوت)، تبیین و توضیح مطلب، تنظیم، اثبات، رد شبهات، رد عقاید معارض دین (این پنج قسم در مقام اثبات است). در مقام ثبوت متکلم به عقاید دینی دست می یابد و پس از آن در مرحله اثبات به توضیح آموزه های استنباط شده به زبان مخاطبین (تبیین و توضیح مطلب)، دسته بندی(تنظیم)، اثبات گزاره ها متناسب با وضعیت مخاطب، رد شبهات وارد شده و رد عقاید معارض با دین حتی اگر باورمندان به آن عقاید متعرض باورهای دینی متکلم نشده باشند، می پردازد. با توجه به این تعریف از علم کلام و وظایفی که بر عهده متکلم است، هرگاه در صدد شناسایی، ارزشگذاری و داوری درباره اندیشه های متکلمی باشیم، لازم است روش او را در بخش ثبوت و اثبات عقاید دینی مورد توجه قرار دهیم، چرا که روش شناسی در هر علمی به معنای راه رسیدن به معرفت در آن علم است و بدون شناخت آن و فقط با مطالعه گزاره ای عقاید یک متکلم نمیتوان به مجموعه اندیشه های او و احیانا به تناقضات روشی او پی برد و داوری درست و کاملی درباره او داشت. از سوی دیگر، ابن تیمیه از متکلمانی است که نقش اندیشه های او در دگرگونی های عالم اسلام بر کسی پوشیده نیست. اندیشه های کلامی او که در جای جای نوشته های او پراکنده است، تأثیرات غیر قابل انکاری در میان مسلمان داشته است. اما متأسفانه چندان به نقد روش شناسی او توجهی نشده است. با توجه به میزان تاثیر گذاری ابن تیمیه بر جریان های سلفی- تکفیری و نقشی که اندیشه های کلامی او در شکل گیری چنین حرکت هایی دارد و از آنجایی که نقد ریشه ای اندیشه ای می طلبد که بجای نقد گزاره ای آن اندیشه، مبانی روشی صاحب آن اندیشه شناسایی، تحلیل و نقد شود، این پژوهش به نقد و بررسی روش ابن تیمیه در استنباط و اثبات عقاید دینی اختصاص یافت. چیستی و نقد روش ابن تیمیه در استنباط، به معنای شناسایی منابع استنباط و جایگاه و تقدم یا تأخر هر یک بر دیگری، یکی از چالش های پیشروی این پایان نامه است. شناسایی روش او در مرحله اثبات عقاید دینی و نقدهایی که بر تناقضات روشی او وارد است و همچنین روش مواجهه او با مخالفانش از چالش های دیگر این پژوهش است. برای نمونه، در روش استنباط به این مسأله اشاره می شود که در دیدگاه ابن تیمیه، مرجعیت معرفتی ادله نقلی از آنجا ناشی می شود که مصدر آن یقینی و پیراسته از خطا و اشتباه است و برای همه اصناف انسان ها قابل فهم می باشد. بهرگیری همگانی از ادله نقلی موجب شده است که قرآن کریم در آیه 59 سوره نساء همگان را برای رفع نزاع ها و درگیری ها به کتاب و سنت فرابخواند. همین نیز دلیلی بر تقدم ادله نقلی بر ادله عقلی است، زیرا با توجه به گوناگونی اندیشه ها و تفاوت های چشمگیر انسان ها در داوری های عقلی، اگر حل نزاع ها و پایان دادن به درگیری ها متوقف بر آراء و اندیشه ها و قیاس ها و براهین انسانی باشد، راه به جایی نمی برد و فقط موجب بیشتر شدن دامنه اختلاف ها و شک و تردیدها می شود. یکی از نقدهایی که بر او وارد است این است که علی رغم اینکه مدعی حجیت عقل است و هیچ یک از عقل و نقل را بر دیگری مقدم نمی داند اما در اینجا می گوید بر تقدم نقل تصریح می کند و این حرف با مدعای او در بحث تعارض عقل و نقل، ناسازگار است. نمونه ای از روش اثبات ابن تیمیه نیز این است که او گاهی از روش استلزام بهره می گیرد. در روش استلزام، شخص هنگامی که گزاره ای را ثابت می داند، آنچه را لازمه عقلی آن است نیز ثابت می شمارد. ابن تیمیه با بهره گیری از این روش در صدد است که در جهت بودن خداوند را ثابت کند. به این منظور، او در ابتدا گزاره ای استواء به معنای ظاهری آن بر عرش را که به آن معتقد است را مطرح می کند و می گوید بنا بر نص قرآن خداوند متحیز در عرش است. سپس به ملازمه میان تحیز و در جهت بودن اشاره می کند و می گوید: «الجهه و الحیز متلازمان فی الوجود» (بیان تلبیس الجهمیه، ج3، ص14). در نهایت نتیجه می گیرد که خداوند در جهت است. این در حالی است که گزاره ای که روش استلزام بر آن بنا شده است، باطل است استواء بر عرش به معنای ظاهری آن درباره خداوند، صادق نیست. همچنین نمونه ای از روش ابن تیمیه در رد مخالفان بدین شرح است که اساس اندیشه ابن تیمیه در مباحث الهیات بر تجسیم است و هر کس را که قائل به تجسیم نباشد، صاحب بدعه و ضلالت می نامد. این عقیده، مبانی برای اوست. از این رو، در جواب و برای رد مخالفانی که می گویند قول به جسمانیت خداوند مستلزم حدوث و قدیم نبودن خداوند است، می گوید که من قبول ندارم که هر جسمی حادث است، بلکه اجسام به دو قسم اجسام حادث مانند زمین و آسمان و جسم قدیم تقسیم می شوند. او تا آنجا پیش می رود که می گوید: طوایف زیادی از مسلمان و غیر مسلمانان به حدوث همه اجسام اعتقادی ندارند و قائل به جسم قدیم نیز هستند. (بیان تلبیس الجهمیه، ج1، ص373). این در حالی است که جسم، طول و عرض و عمق است و با این سه محدود می شود و محدودیت قرین نیازمندی به غیر است و نیازمندی با ذات الهی سازگار نیست. نقد روش ابن تیمیه در سه مرحله استنباط، اثبات و رد مخالفان یکی از دو بخش اصلی پایان نامه است. درباره چگونگی نقد همانگونه که در بالا اشاره شد، بخشی از نقد، نشاندن تناقض های روشی است که ابن تیمیه مرتکب آن شده است و گاهی علی رغم اینکه روشی را برگزیده است اما در مسیر استدلال به آن توجهی نکرده و بر خلاف مقتضای آن دلیل، گزاره ای را ثابت می شمارد. اما از آنجایی که اشکالات بنایی و تناقضات روشی نمی تواند بطلان یک مکتب فکری را مشخص کند و فقط می تواند منبهی برای باورمندان به آن مکتب باشد تا اشتباهاتش را تصحیح کند، عمده اشکالاتی که متوجه روش ابن تیمیه می شود، اشکالات مبنایی است و مبانی او مورد نقد قرار می گیرد.

علم کلام یا عقائد علمی است که به بحث پیرامون مباحث اعتقادی و اصول دین می پردازد.به طور کلی مباحث علم کلام را می توان به دوبخش کلی روش شناسی و مسائل تقسیم بندی کرد.روش شناسی، بیانگر و توصیف کننده ی روش یک متکلم در استخراج مسائل کلامی است که خود به دوبخش روش شناسی استنباط و دفاع تقسیم می شود.در این پایان نامه صرفا به بحث روش شناسی استنباط اشاره خواهد شد،بدین صورت که این بحث به چه صورت در جامعه ی آماری مکتب کلامی شیراز تطبیق داده خواهد شد ،زیرا مدرسه کلامی شیراز یکی از مکاتب میانی علم کلام و معقول است. مکتب کلامی شیراز در طول 3 قرن (قرن 8 تا 10) فعالیت علمی و بخصوص کلامی فلسفی با وجود علمای مذهب اهل سنت از جمله اشاعره ملاک کشف عقائد را عقل می دانند اما اینگونه نیست که نقل را به کلی فراموش و کاشف ندانند. متکلمین این مکتب برای اثبات مسائل کلامی از ادله مبتنی بر عقل نظری و عقل عملی و نقل استفاده کرده اند. روش ها و براهین عقلی نظری متعددی چون بطلان دور و تسلسل ، ترجیح بلامرجح، برهان خلف، سبر و تقسیم، برهان لم و انّ، برهان تطبیق، برهان تضایف، برهان واحد و جمع و قیاساتی چون قیاس ذوحدین و قیاس اقترانی و کشف استلزامات عقلی در جهت کشف استفاده شده است..در مبحث نقل از تمسک به ظواهر ، استلزامات نقلی، استناد به نقل مشهور و متواتر،اعتبار بخشی نقل ،ضروریات دینی ثابت شده با نقل استفاده شده است. در مبحث تعارض بین عقل و نقل از میان اقسام چهارگانه ی تعارض هیچ کجای از مطالب کلامی تعارضی صریحا موردبحث قرارنگرفته است .در مدرسه ی کلامی شیراز برای محدوده ی کارکرد عقل در کشف معارف دینی و تعامل با نقل هشت نظریه جود دارد؛که از میان این هشت نظریه کارکرد تکمیلی عقل ،تعاملی استقلالی، و دفاعی را با توجه به استدلالات موجود از کارکردهای عقل می توان مشاهده نمود.کلید واژه : روش استنباط، مدرسه کلامی شیراز، استنباط، روش نقلی، روش عقلی، تعارض و تعامل عقل و نقل

علم کلام هرچند از لحاظ محتوا بسیار غنی است، اما از لحاظ روشی مورد بحث و بررسی قرار نگرفته و متکلمان به آن نپرداخته‌اند. مراد از روش‌شناسی علم کلام، بررسی و شناخت راه‌هایی است که ما را به استنباط عقاید و دفاع از آن‌ها رهنمون می‌سازد. بهره‌گیری از میراث کلامی متکلمان نامی شیعه یکی از بهترین راه‌ها در این زمینه می‌باشد. مرحوم علامه حلی، یکی از مؤثرترین متکلمانی است که در تنقیح و تبویب این علم بسیار کوشیده است و ما در این پژوهش، روش‌هایی که ایشان در استنباط و دفاع از آموزه‌های اعتقادی به کار گرفته‌اند را بیان می‌نماییم. مرحوم علامه حلی، در استنباط آموزه‌های کلامی از عقل و نقل بهره می‌برد. ایشان نقل قطعی و اخبار متواتر را در استنباط، حجت می‌داند و خبر واحد را در فروعات کلامی، آن هم در صورتی که از لحاظ محتوا، مدعا را اثبات کند و مخالف ادله‌ی قطعیه نباشد معتبر می‌داند. ایشان همچنین از ظهور آیات بسیار استفاده کرده و معتقد به حجیت آن است، به شرط اینکه مخالفت با حکم عقل نداشته باشد. مرحوم علامه در روش عقلی، هم از کارکرد نظری عقل استفاده می‌کند و هم از کارکرد عملی آن. مرحوم علامه حلی در تبیین گزاره‌های کلامی از روش‌های مختلفی مانند قیاس غایب بر شاهد، استفاده از آیات و روایات و تعریف مفردات استفاده می‌کند. علامه حلی گاهی بر اساس اهمیت آموزه‌ها، گاهی بر اساس آموزه‌های عقلی و نقلی و در برخی مواقع از لحاظ تقدم و تأخر آموزه‌ها در اثبات به تنظیم عقاید پرداخته است. علامه حلی در اثبات آموزه‌های اعتقادی یا از دلیل مبتنی بر عقل نظری استفاده می‌کند یا از دلیل مبتنی بر عقل عملی و یا از دلیل مبتنی بر نقل. ایشان برای کاربردی ساختن عقل نظری از شیوه‌های متعددی چون کشف استلزامات، قواعد بدیهی عقلی مثل استحاله‌ی دور و تسلسل و برهان خلف و قواعد بدیهی فلسفی مانند برهان امکان، برهان لمی و انی بهره می‌برد. پرکاربردترین روش عقل عملی در اثبات آموزه‌ها هم حسن و قبح عقلی می‌باشد. در اثبات گزاره‌ها با استفاده از دلیل نقلی، عقل نیز حضور دارد و با تمسک به ظواهر دلیل نقلی و کشف استلزامات به اثبات گزاره‌های کلامی دیگری می‌پردازد. علامه حلی در مقام پاسخگویی به شبهات با ارائه‌ی پاسخ نقضی و پاسخ‌های حلی، همچون رد لوازم شبهه، نشان دادن مغالطه در شبه و رد مبنای آن، به پاسخ از شبهات پرداختند. علامه گاهی با تخریب دلیل دیدگاه مخالف و گاهی با روش‌های دیگری مثل ارجاع به بدیهیات، استفاده از مسلمات شرعی و ارتکازات متشرعه، به رد دیدگاه مخالف می‌پردازد.

روش‌شناسی رویکردی نوظهور در مطالعات اسلامی و به مثابه راهی برای پژوهش هدفمند است. اتخاذ رویکرد متفکرمحور در مطالعات از سنخ روش‌شناسانه زاویه‌ای دیگر از کاربست این حوزه پژوهشی را نشان می‌دهد. این پژوهش پاسخ به دو پرسش در حوزه روش‌شناسی در دو علم تاریخ و حدیث با تمرکز بر آثار علامه عسکری را پی گرفته تا میزان روش‌مندی وی را در مطالعه و اثبات امامت با نگرشی توصیفی ـ تحلیلی نشان دهد. گزینش علامه عسکری به عنوان متفکری سنتی در عرصه مطالعات اسلامی و یکی از حلقه‌های شیعه پژوهی در نجف هدف این پژوهش است که با بررسی روش‌های تبیینی، اثباتی و دفاعی وی در حوزه امامت، آن را به عنوان محوری‌ترین عامل اختلاف در تاریخ اسلام با نگرشی مجموعی به آثار ایشان مورد مداقه قرار می‌دهد؛ زیرا مرکزیت و غایت اندیشه علامه که ارکان تمامی آثار وی بر آن استوار است اثبات امامت أثنی عشری با تکیه بر منقولات مشترک دو مذهب از رسول اکرم  است. وی با کاربست رویکرد نقدالحدیثی و تاریخی، روایات و اخبار تعیین جانشین را مورد واکاوی قرار می‌دهد و با نقد متنی و اسنادی احادیث سنی در خصوص امامت تلاش می‌کند تا نشان دهد امام‌شناسی اهل سنت با چه چالش‌هایی مواجه است. کشف قطعات محذوف از صفحات تاریخ و مکتوبات روایی سنی نقطه حساس امامت‌شناسی علامه است. چالش جدی که با روش تبیینی به اثبات پدیده کتمان، تحریف و جعل در اسناد سنی با تکیه بر قرینه‌یابی و شواهد تاریخی پرداخته است و با بررسی میزان سازگاری و تعارض متون با یکدیگر همراه است.