مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

در اين مقاله، تفسير الميزان و التفسير الكبير از نظر روش شناختی مورد مقايسه قرار گرفته است. از رهگذر اين مقاله روشن خواهد شد كه علامه طباطبايی با تكيه بر چه شاخص هايی انديشه های فخر رازی را قبول يا رد كرده است. گفتنی است كه بسياری از اختلافات اين دو مفسر معلول باورهای مبنايی آنان است؛ ولی بسياری از اختلاف ها به تفاوت روش آنان در تحقيق بر می گردد.

در این مقاله تفسیر المیزان که یکی از تفاسیر مهم شیعی عصر حاضر است، با تفسیر المنار که از تفاسیر معتبر قرن چهاردهم اهل سنت است، از نظر روش شناسی مورد مقایسه و تطبیق قرار گرفته است. از رهگذر این مقاله، جایگاه تفسیر المنار در تفسیر المیزان، و روش شناسی نقد آرای شیخ محمد عبده و رشیدرضا به وسیله محمدحسین طباطبایی روشن خواهد شد. گفتنی است مؤلف المیزان با تکیه بر دیدگاه شیعی و شاخص هایی که به وسیله اهل بیت ارائه شده است. آرای مورد اختلاف مؤلفان المنار را در این موضوع نقد و بررسی کرده است. بسیاری از اختلافات دو تفسیر، معلول باورهای مبنایی مؤلفان آن است؛ ولی بسیاری از اختلافات دیگر، به تفاوت روش آنان در تحقیق و عدم پژوهش کامل در یک موضوع بازمی گردد.

عليرغم برخي مخالفتها، تأويل را ميتوان روش ابن‌عربي براي شناخت واقع دانست. بحث از قواعد و روش‌شناسي ابن‌عربي در تأويل، هدف اصلي اين مقاله است. أخذ تأويل از حضرت حق، توجه به عقل در عين كافي ندانستن آن، لزوم توجه به معناي الفاظ و قواعد دستوري جملات، توجه به نصوص و ظواهرآيات از جمله اصول و قواعد حاكم بر تأويل‌پژوهي ابن‌عربي است. او تأويل را امري ذو مراتب ميداند. نزد او معناي تأويلي تنها يكي از وجوه معاني كلام است و با تأويل، متشابه از تشابه خود خارج نميشود و لذا عارف هميشه در بيان اشارتهاي خويش جانب احتمال را رعايت ميكند. ابن‌عربي، روش خود و عرفا را اشارت در مقابل تفسير مينامد و ضمن منتسب دانستن اين شيوة بيان به حضرت حق، دو وجه براي انتخاب اين روش ذكر ميكند. او تفسير را از وجهي همان اشاره و از وجهي ديگر مغاير با آن ميداند. يكي از اهداف مهم ابن عربي از بيان تأويل، تشويق و تهييج مخاطب براي سفر و سلوك است. بيان مباني عرفاني و استناد به آيات، احاديث و روايات از مشخصه‌هاي ديگر بيانهاي تأويلي اين عارف بزرگ است.

---

شناخت روش تفسیری مفسران در کشف مراد خداوند و مبانی آن‌ها در چگونگی فهم مفاهیم عالیه ‏قرآن یکی از شاخه‌های پژوهش در علوم قرآن می‌باشد. در این پایان‌نامه روش تفسیر «الجدید فی تفسیر ‏القرآن المجید» اثر آیه‌الله محمّد سبزواری نجفی، مورد بررسی قرار گرفته است. الجدید تفسیری به زبان ‏عربی ساده، روان و مناسب برای طالبین فهم بیشتر معارف قرآنی است.‏آیت الله سبزواری در این تفسیر، از جوامع حدیثی شیعه بهره فراوان برده لذا تفسیرش ذیل تفاسیر ‏روایی شیعه جای می‌گیرد. البته این بدان معنا نیست که مفسر هیچ اجتهادی در امر تفسیر نکرده و به ‏نقل قول اکتفا کرده باشد بلکه از اقوال مفسرین صحیحترین نظر را برمی‌گزیند و در مواردی، با استفاده از ‏روایات، لغت و سایر آیات نظر خود را بیان می‌کند. تفسیر الجدید از لحاظ ساختار و ایجاز، از جمله بهترین ‏تفاسیر معاصر می باشد به گونه ای که مفسر ابتدا شناسنامه کلی سوره را بیان و سپس آیات را ترجمه ‏کرده و به دنبال آن مباحث مربوط به لغت و نکات ادبی را مطرح می کند و مباحث کلامی، فقهی، علمی و ‏برخی مسائل روز را نیز ارائه می نماید.‏تفسیر ایشان فاقد مقدمه است که بیانگر مبانی، قواعد، روش‌ها و گرایش‌های تفسیری آن باشد، لذا با ‏تتبع در متن مشخص می‌شود که وحیانی بودن قرآن، مهم‌ترین مبنای مفسر در تفسیر قرآن می باشد. ‏همچنین ایشان، به جامعیت و معجزه بودن و حکیمانه بودن قرآن نیز، معتقدند.‏در قواعد تفسیری هم از تمامی لوازم مورد نیاز در تفسیر بهره جسته است؛ از جمله: علم لغت، اسباب ‏النزول، سیاق و ... . روش تفسیری سبزواری در تفسیر الجدید، روش جامع می باشد؛ تا حد امکان، تمام ‏جوانب تفسیر مورد ملاحظه قرار گرفته و این روشى است که شامل تفسیر قرآن به قرآن، قرآن به روایات ‏و قرآن به عقل مى‏شود و حقیقت اینکه مفسر، خود را مقید و محدود به یک روش خاص نکرده و خود را ‏از قراین عقلى یا نقلى در تفسیر محروم نمی کند. گرایش تفسیری تفسیر الجدید شامل انواعی از گرایش ها ‏در تفسیر می‌باشد، با این وجود گرایش کلامی در تفسیر الجدید نمود بیشتری دارد.‏

در این پایان نامه مبانی روش شناسی تفاسیرموضوعی بررسی شده و جنبه های روشی، ارکان معرفتی و مبانی نظری تفاسیر موضوعی مورد تحقیق قرار گرفته است. در ابتدا خاستگاه اجتماعی و فرهنگی تفاسیرموضوعی، پیشینه تاریخ، و جایگاه تفاسیر موضوعی درطبقه بندی تفاسیر ذکر شده است . سپس ده نمونه ازتفاسیر موضوعی جهت بررسی انتخاب و ارکان مختلف تفاسیر موضوعی و ارکان درونی و بیرونی آنها بررسی شده است.

ابوالقاسم حسین بن علی معروف به وزیر مغربی (370ـ418 ق) دانشمند ذوفنون شیعه در اواخر قرن چهارم هجری است که علاوه بر تصدی مناصب مختلف کتابت و وزارت در حکومت‌های مختلف فاطمی، آل‌بویه، بنی‌عقیل، و مروانیان، آثار علمی متعددی در زمینه‌های مختلف از جمله شعر و ادب، انساب، تاریخ و تراجم، و تفسیر قرآن به‌جا گذارده است. حوادث زندگی کوتاه و پرتلاطم او اثر مهمی در شکل‌گیری شخصیت علمی و ادبی وی داشته است. وی به سبب شغل وزارتی پدر و اجدادش، و نیز تعلق خاطر خودش به امر سیاست و ادب، در مناطق مختلف جغرافیایی جهان اسلام به‌سر برده، آموزش دیده، به فعالیت علمی و سیاسی پرداخته، به مراوده‌ی با بزرگانی از اهل علم و ادب و سیاست پرداخته، و 18 سال پایانی عمر وی، در کشاکش همکاری یا قطع ارتباط سیاسی با حکومت‌های مختلف حجاز، شام، عراق و جزیره گذشته است. از میان مهم‌ترین آثار علمی وی، المصابیح فی تفسیر القرآن نقشی اساسی در سیر تاریخ تفسیر شیعه داشته است. با نگارش این تفسیر و بسط روش وزیر مغربی در تفسیر بعدی شیعه، یعنی التبیان فی تفسیر القرآن، دوره‌ای جدید در تفسیر نگاری شیعه آغاز شده است که به سبب پیوند این تحول علمی با تحولات اجتماعی، سیاسی و تاریخی زمان، می‌توان آن را پارادایم جدید تفسیرنگاری شیعه تلقی کرد. کشف نسخه‌های تفسیر المصابیح و تحلیل اجزا، عناصر، منابع، و روش‌های وزیر مغربی در این کتاب، نشان می‌دهد سهمی که تاکنون همگان برای شیخ طوسی و تفسیر التبیان وی در تغییر رویکرد تفسیری شیعه از روایی به اجتهادی و جامع قائل بوده‌اند، تا حد زیادی باید به وزیر مغربی نیز داده شود؛ به این معنا که آغازگر این رویکرد جامع در تفسیرنگاری شیعه، وزیر مغربی بوده و شیخ طوسی کمال دهنده‌ی آن به‌شمار می‌آید. برخی ویژگی‌های کلی که چهره‌ای خاص و متفاوت با تفسیر المصابیح بخشیده‌اند عبارتند از: شواهد شعری مخصوص خود مؤلف؛ نهایت ایجاز در متن، دقت زیاد در جمله‌بندی و استفاده از کلمات دقیق؛ ابتکار و عدم تقلید در نثر و بیان آرا و نظرها؛ نقل به معنا در بیان تمام اقوال و روایات؛ نقل از کسانی که هیچ اثری از آن‌ها جز تفسیر مغربی نمی‌شناسیم؛ نقل مطالب علمی و تاریخی از معاصران؛ تنوع مضامین و ابزارهای تفسیری مختلف در بیان معنای آیات. وزیر مغربی نخستین مفسر شیعه است که در عین تاکید و دفاع از آموزه‌های فقهی و کلامی شیعه در تفسیر خود، از دیگر عناصر غیرشیعی در عصر خود نیز بهره می‌برد. مهم‌ترین این موارد عبارتند از: توجه فراوان و اساسی به لغت، صرف، اشتقاق، نحو، استشهاد به شعر جاهلی، همراه با پذیرش قول لغوی؛ رجوع به ادبیات تفسیری اهل سنت، از جمله تفسیر طبری برای نقل روایات و آرای تفسیری صحابه و تابعین؛ کاهش میزان نقل از روایات ائمه علیهم السلام و عدم اشاره به منابع و روات شیعه؛ توجه به مباحث کلامی روز به ویژه از طریق نقل آرای تفسیری کلامی و ادبی معتزله برای نخستین بار؛ توجه فراوان به ادبیات و روایات سیره و مغازی برای فهم حوادث صدر اسلام در قرآن؛ مراجعه‌ی مستقیم به اهل کتاب و کتب متداول میان ایشان از جمله متن عهد قدیم و عهد جدید برای نقل مواضع مشابه یا مخالف با آیات قرآن همراه با نقد عهدین و گاه پذیرش آن. این ابزارها و منابع تفسیری تقریباً همگی ــ به‌جز مورد آخر ــ در مکتب تفسیری شیخ طوسی مورد قبول قرار گرفته و از آن‌ها در تفسیر التبیان و سایر تفاسیر بعدی در پارادایم جدید چون منتخب التبیان (ابن‌ادریس)، مجمع البیان (طبرِسی)، روض الجنان (ابوالفتوح رازی)، متشابه القرآن و مختلفه (ابن‌شهرآشوب)، فقه القرآن (راوندی)، نهج البیان (شیبانی)، و کنز العرفان (فاضل مقداد) مکرراً استفاده شده است.

چکیدهاز جمله شروح کهن نهج البلاغه، دو شرح «معارج نهج البلاغه» از علی بن‌‌زید بیهقی (قرن ششم هـ.ق) و «حدائق الحقائق فی فسر افصح الخلایق» از قطب‌‌الدّین بیهقی کیدری (قرن هفتم هـ.ق) است. شارحان هریک از این دو شرح، روشی ادبی را برگزیده‌‌اند. هدف از این پژوهش، شناسایی و معرّفی روش دو شارح و نحوه‌‌ی تأثیرات این دو شرح، بر شروح پسین نهج البلاغه است که پس از ذکر مشخّصات و حیات علمی مولّفان و ویژگی‌‌های شروح به آن پرداخته شده است. گرد‌‌آوری اطّلاعات و نحوه‌‌ی دست‌‌یابی به آن؛ از طریق روش کتابخانه‌‌ای و با بهره‌‌گیری از نرم افزار‌‌های نور انجام شده است.شرح «معارج» از جمله شروح اولّیه بوده و شرح «حدائق الحقائق»، برگرفته از دو شرح «معارج» علی بن‌‌زید بیهقی و «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه» قطب راوندی است و از چینش و نظم مشخّصی برخوردار‌‌است. خطب و نامه‌‌ها و حکمت‌‌ها،در هر دو کتاب، به شیوه‌‌ی ترتیبی تشریح شده است. هریک از شارحان، برای بررسی محتوایی نهج البلاغه، از دانش‌‌های مختلف بهره برده‌‌اند، که از آن جمله می‌‌توان به علم لغت و دانش صرف و نحو، بلاغت، علم الحدیث، کلام، تاریخ، فقه، و علوم قرآنی اشاره کرد. فصل پایانی این پژوهش، به بررسی تأثیر این دو شرح، بر شروح پسین و گونه‌‌شناسی انعکاس این تأثیرات، از جهت محتوایی می‌‌پردازد. اگرچه در میان شروح بعدی، سخن چندانی از این دو شرح نیست و این شروح اساساً مورد مناقشه و تحلیل نبوده‌‌اند، ولی تأثیرات آن‌‌ها ‌‌بر روی برخی از شروح، باذکر نام ایشان و ورود برخی از مطالب توسّط شارحان بعدی، نشان‌‌گر توجّه آن‌‌ها به این دو شرح بوده است. از مهم‌‌ترین شروح تأثیرپذیر، می‌‌توان به «شرح ابن‌‌عتایقی»، «مصباح السّالکین ابن‌‌میثم بحرانی»، «منهاج البراعه خویی» و «بهج الصباغه شوشتری»، اشاره کرد. کلیدواژگان: معارج نهج البلاغه، حدائق الحقائق، علی بن‌‌زید بیهقی، قطب‌‌الدّین کیدری، فقه‌‌الحدیث، نهج البلاغه، روش‌‌شناسی شروح نهج البلاغه.

از جمله مهم‌ترین شروح نهج البلاغه، «منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه» می‌باشد؛ این شرح، شرحی کهن نوشته شده به سال 556 هجری، مختصر و عربی از عالم شیعی قطب الدّین راوندی (متوفی 573 هـ.ق) ‌است. هدف از این پژوهش، بررسی، شناسایی و معرّفی روش شرح‌‌نگاری راوندی و نحوه‌‌ی تأثیرات شرح او، بر شروح پسین نهج البلاغه، بر اساس روش مطالعه‌‌ی کتابخانهای است. این پژوهش، بر اساس بررسی دو مولّفه‌‌ی «ساختار» و «محتوا» سامان یافته است. نمونه‌‌ی مولّفه‌های ساختارى این شرح، که فصل دوّم را به خود اختصاص داده، عبارت است از: شرح مزجی، ارائه نسخه اصیل نهج البلاغه با عنوان «الاصل»، شرح کلام با عنوان «بیانه» و یا «الشرح»، دستهبندی انفرادی و یا گروهی خطب، نامهها و حکمتها، بخشبندی خطب و نامههای بلند به چند بخش کوچک‌تر، شرح کوتاه، ارائه بخشی از شرح در قالب پرسش و پاسخ و هم‌چنین نمونه‌‌‌ی مولّفه‌های محتوایی که فصل سوّم را، دربردارد شامل: بهرهگیری از علم لغت در تبیین معنای واژگان، استفاده از دانش صرف و نحو و مباحث بلاغی، استفاده از آیات قرآن، شرح روایى، ذکر سبب ورود کلام امام ، معرّفی برخی شخصیتها، اماکن، بیان وجه تسمیه خطبه و پرداخت به علوم مختلف از جمله علوم قرآنی، کلام، تاریخ، فقه؛ در فصل پایانی به بررسی تأثیرگذاری شرح راوندی بر شروح پسین و گونه‌شناسی انعکاس این تأثیرات از جهات محتوایی، در قالب تأیید و ردّ نظرات راوندی از جمله؛ مباحث لغوی، نحوی، تاریخی، تحلیلی در چهار اثر پسین؛ یعنی شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، مصباح السالکین ابن میثم، منهاج البراعه خویی و بهج الصباغه شوشتری، پرداخته می‌شود. نتیجه‌‌ی این پژوهش، معرّف روش‌‌مند بودن شرح راوندی، بر پایه‌‌ی شاخصههای شرحنگاری و تأثیر آن، از جهات سبک نگارش و مباحث محتوایی، بر شروح پسین است.