مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

برهان صدّیقین یکی از معروف‌ترین و معتبرترین براهین اثبات وجود خدا در فلسفه و کلام اسلامی به‌شمار می‌آید. با این وصف، سرگذشت و تطوّرات برهان مزبور در کلام اسلامی تاکنون مورد بررسی دقیق قرار نگرفته است. از جمله، تحوّلات برهان صدّیقین در کلام اشعری به عنوان یکی از چند مکتب کلامی برجسته در طول تاریخ کلام اسلامی شناسایی و تبیین نشده است. واکاوی و بازخوانی متون کلامی اشعری نمودار آن است که برهان صدّیقین از قرن ششم هجری به بعد با استقبال متکلّمان اشعری مواجه شده است و در پاره‌ای از آثار متکلّمان متأخّر این مکتب به عنوان مهم‌ترین استدلال بر وجود خداوند قلمداد گردیده است. افزون بر این، برخی از متکلّمان اشعری مثل فخر رازی و ایجی تقریرهایی تازه و ابتکاری از برهان صِدّیقین را ارائه نموده‌اند و بدین‌ترتیب در تقویت و ترویج و تکامل این برهان در کلام اسلامی مساهَمَت و مشارکت درخور توجّهی داشته‌اند.

در همه برهانهای غیرِ وجودی درجه‌ای از تکثرگرایی که ویژگیِ ذاتیِ نگاهِ ماهوی است وجود دارد؛ یکی از وجوهِ بازتابِ این کثرت‌گرایی در برهانهای «جسم، حرکت، حدوث، شناختِ نفس نظر بر مجموع عالم و...» این است که در همه‌ی آن‌ها «سالک و مسلک و مسلوک منه و مسلوک الیه» - به جز با اندکی تفاوت در نفس - با هم تفاوت دارند؛ در این میان برهانِ صدیقین برهانی است که به تقریر ابن‌سینا ادعا می‌شود از چیزی جز خودِ وجود به خودِ وجود نمی‌رسد؛ ملاصدرا برهانِ صدیقینِ سینایی را به دلیلِ تاثر از مبانیِ سیر اول، یعنی استفاده از امکانِ ماهوی در زمره‌ی برهان‌های دیگر قرار می‌دهد و آن‌را برهانِ مطلوبِ خود نمی‌یابد؛ و بنابراین خود بنا بر مسلکِ فلسفی‌اش تقریری جدید از برهانِ صدیقین ارائه می‌دهد. بر برهان‌های صدیقین صدرا انتقاداتی وارد کرده‌اند که همانندِ برهانِ سینایی از «غیر» (= غیر وجود) برای اثباتِ حق تعالی استفاده شده است؛ تحقیق حاضر معتقد است، هر یک از برهان‌های سینایی و صدرایی از اقتضائاتِ مراتبِ خود پیروی می‌کنند؛ بنابراین با لحاظِ خصوصیاتِ مرتبه به شرطی جزوِ برهان‌های صدیقین است و به شرطی دیگر ارائه‌ی برهان بر او تعالی محال است؛ مگر این‌که از منطق و مسلکِ معرفتیِ دیگری بهره جسته شود.

«برهان صدیقین» یکی از مهم‌ترین برهان‌های اثبات وجود خداوند در فلسفه اسلامی است. شیوه‌ی استدلال در این برهان، به گونه‌ای است که چیزی جز هستی، حد وسط قرار نمی‌گیرد. این برهان اولین بار توسط ابن‌سینا مطرح شد و فیلسوفان پس از او، با ارائه تقریرهای متفاوت، به تدریج آن را کامل کردند. آخرین تقریر آن در دوره معاصر به وسیله علّامه طباطبایی، ارائه گردیده که مدعی است کمترین مئونه فلسفی و بیشترین درجه اتقان را دارد. در تقریر ایشان «واقعیت» جایگزین «هستی» شده و ادعا دارد که با پذیرش اصل واقعیت، وجود واجب‌الوجود اثبات می‌گردد. مقاله‌ی پیش‌رو با به‌کارگیری روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی و ارزیابی این تقریر پرداخته و سعی می‌کند میزان اتقان فلسفی این تقریر را نشان دهد. نتیجه‌ی این تحقیق حاکی از آن است که تقریر ایشان، نه تنها نسبت به تقریرهای پیشین، اتقان فلسفی لازم را ندارد که ای بسا نسبت به برخی از تقریرهای قبلی واجد اتقان کمتری نیز می‌باشد.

«برهان تمانع» برهاني است که با الهام از قرآن، به‌ويژه آية «لَوْ کَانَ فِيهِمَا آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا» (انبياء: 21) مطرح و با تقريرهاي گوناگون ارائه، و توحيد در خالقيت و ربوبيت، اعم از ربوبيت تکويني و تشريعي با آن اثبات مي‌شود. «برهان تمانع» به فرض اختلاف آلهه متعدد اختصاص ندارد و فرض توافق آلهه در خلق و تدبير و حتي تباين کلي دو واجب را نيز شامل مي‌شود. ازاين‌رو برهان را براساس تعدد ‌قدرت‌ها و اراده‌هاي متوافق و تمانع اراده‌ها و قدرت‌ها تبيين نموده‌اند. توالي فاسد فرض دو واجب در برخي از تقريرها عدم تکون عالم، و در برخي ناهماهنگي موجودات، و در برخي لزوم ترکب ذاتين مفروضين، و در برخي فروض، تضاد يا تناقض است. هدف اين پژوهش که با روش کتابخانه‌اي تهيه و به روش تحليلي ـ تبييني ارائه ‌شده، بررسي فروض گوناگون و تقريرها و اشکالات مطرح‌شده درباره «برهان تمانع» و ميزان کاربري آن در اثبات ابعاد گوناگون توحيد ذاتي و افعالي است. حاصل اينکه يکي از پيش‌فرض‌هاي قطعي اين برهان وحدت عالم و از اهمّ مباني دفع شبهات و شقوق آن، «صرف‌الوجود و بسيط‌الحقيقه بودن واجب» است. با اين بيان مي‌توان از اين برهان، «توحيد ذاني» را نيز نتيجه گرفت؛ زيرا صفات و افعال واجب، جلوه و تجلي ذاتيات اوست.