مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

پس از حاج ابوالقاسم خان، پسرش حاج عبدالرضا خان (۱۳۴۰ق – ۱۳۵۸ش) جانشین پدر شد. او نزد پدر و جدّش درس آموخت و در علم کیمیا، ریاضی و هندسه مکانیکی استاد بود. وی کتاب هایی را تألیف و شرح کرد و سر انجام در سال اول انقلاب اسلامی ایران (۱۳۵۸ شمسی) ترور شد و درگذشت.

حاج محمّد کریم خان (۱۲۲۵ – ۱۲۸۸ ق) فرزند حاج ابراهیم خان ظهیر الدوله، پسر مهدیقلی خان، پسر محمّد حسن خان، پسر فتحعلی خان قاجار است. پدرش ظهیر الدوله چند سالی از طرف پسر عمو و پدر زن خود؛ فتحعلی شاه قاجار، والی کرمان و بلوچستان بود؛ او به شیخ احمد احسایی دست ارادت داد و فتحعلی شاه را به ملاقات با شیخ تشویق نمود. محمّد کریم خان، نزدیک به هشت ماه خدمت سید کاظم رشتی بوده و در ۱۶ یا ۱۷ سالگی در کربلا به نوکری و آشپزی سید می‌پردازد و بعد از یک سال به کرمان باز می‌گردد. حاج کریم خان بالغ بر دویست و شصت کتاب و رساله تألیف کرد، از مهم ترین تألیفات او کتاب «ارشاد العوام» است، که بعضی از علما بر رد آن کتاب‌ هایی تألیف کردند؛ از جمله مرحوم میرزا محمّد تنکابنی که در «قصص العلماء» می‌نویسد: مؤلّف این کتاب، بر کتاب ارشاد العوام، حواشی بسیار در رد بر او نوشتم و اگر در مقام ایراد باشد، رد آن کتاب زیاده از این کتاب خواهد شد.[۱] بالاخره حاج محمّد کریم خان در ۲۲ شعبان ۱۲۸۸ ق وفات کرد و جنازه او پس از انتقال به کربلا، در کنار سید کاظم رشتی به خاک سپرده شد.

فرزند دوم حاج محمّد کریم خان، حاج محمّد خان (۱۲۶۳ – ۱۳۲۴ ق) بود که طبق وصیت پدر به رهبری شیخیه منسوب شد؛ زیرا مادر او دختر ملک آرا، فرزند فتحعلی شاه قاجار بود و پدر به همین جهت بسیار به او علاقه داشت. حاج محمّد خان نزد پدرش درس آموخت و از عدّه‌ای از علما اجازه دریافت کرد؛ مانند شیخ علی بحرانی، مولی حسین گنجوی و شیخ جعفر برغانی. عدد کتب و رسالاتی که او نوشته، به دویست و پنجاه جلد کتاب می‌رسد. سر انجام وی در ۲۰ محرّم ۱۳۲۴ ق، رحلت کرد و به کربلا منتقل و در رواق امام حسین (علیه السلام) در کنار پدرش دفن شد.

پس از حاج محمّد خان، برادرش حاج زین العابدین (۱۲۷۶ – ۱۳۶۰ ق) جانشین او شد. مادرش دختر محمّد قلی میرزا ملک آرا، فرزند فتحعلی شاه قاجار بود. وی در هنگام وفات پدر ۱۲ سال داشت که تربیتش را برادرش محمّد خان به عهده گرفت. او زمانی برای زیارت به نجف و کربلا رفت و با ورودش جو آن جا را متشنّج کرد و مشاجرات میان طلّاب درباره‌ او بالا گرفت، تا جایی که عدّه‌ای او را مورد اذیت و آزار قرار دادند، که مرجع وقت؛ مرحوم آیه اللَّه سید محمّد کاظم یزدی برای رفع غائله دستور فرمود که جلسات او و ملاقاتش با مردم ملغی شود. وی با یک بدبینی به گردش حوادث در جهان و وضعی که در ایران به وجود آمده بود، می‌نگریست و می‌گفت: اصلاح حال فعلی مردم، کار بشر نیست، باید صبر کرد تا خود این مردم، شعور پیدا کنند و نتایج این خود سری و افسار گسیختگی و دنیا پرستی را ببینند تا آن که از همه آنها مأیوس شوند. سر انجام او در روز شنبه ۵ جمادی الاولی ۱۳۶۰ ق وفات کرد و در رواق امام حسین (علیه السلام) در کنار پدر و برادر به خاک سپرده شد.

پس از حاج زین العابدین، پسرش ابو القاسم خان ابراهیمی (۱۳۱۴- ۱۳۸۹ ق) جانشین پدر شد. او را ابراهیمی خواندند به خاطر نسب او که به ابراهیم خان می‌رسید. وی نزد پدر و احمد بهمنیار در کرمان، علوم ادبیه را خواند و در رفسنجان، نزد میر محمّد دوانی درس آموخت. وی تألیفاتی از خود به جای گذاشت، و سر انجام روز جمعه ۱۸ رمضان ۱۳۸۹ ق، در خراسان وفات یافت و در رواق پایین پای حضرت علی بن موسی الرضا (علیهما السلام) دفن شد.

سیدعلی موسوی بصری (زاده ۱۳۰۸ - درگذشته ۲۵ دی ۱۳۹۳) رهبر فرقه شیخیه کرمانیه بود که پیروان محمدکریم خان کرمانی می‌باشند که فعلاً در شهرهای بصره، کرمان و تهران وجود دارند. آثار: موسوی آثاری چند پیرامون مباحث مذهبی نگاشته‌است که از جمله آن می‌توان به کتاب‌های «حقایق علمیه و تاریخیه» و «احوال الشیخ احمد الاحسائی و الشیخیه» اشاره کرد، و علاوه بر این، موسوی کتاب‌های چند از عبدالرضا ابراهیمی را از فارسی به عربی ترجمه کرده بود که مشهورترین آنها کتاب «نظری بقرن بیستم» می‌باشد. درگذشت: موسوی در تاریخ ۲۵ دی ۱۳۹۳ در شهر بصره که زادگاه خودش هست درگذشت.

يكي از نخستين مواجهات گروه‌هاي مختلف مذهبي با جريان بابيه، رويارويي شيخيه، به‌ويژه خاندان كريم‌خانية كرمان است. رهبران اين خاندان پس از ادعاي علي‌محمد باب مبني بر جانشيني سيدكاظم رشتي و طرح دعاوي عجيب و غريبي همچون بابيت امام زمان، امامت (مهدويت)، نبوت و الوهيت، به مقابله با باب و پيروانش برخاستند و در اين زمينه رديات متعددي نوشتند. آنان با استناد به محكمات كتاب و سنت و نيز با بهره‌گيري از موارد اجماعي و ادلة عقلي، ادعاهاي باب را نقد كردند و آنها را فاقد وجاهت علمي و عقلي برشمردند. اين نوشتار پس از گزارشي مختصر از ردّيه‌نويسان طايفة كريم‌خانيه، به گزارش كرونولوجيكالي و توصيفي ـ ساختاري آنها پرداخته، محورهاي اساسي اين ردّيه‌ها را تبيين مي‌كند و براساس گزارشي ديالكتيكي واكنش بابيان را نيز بررسي مي‌كند و در آخر تحليل و جمع‌بندي نهايي را ارائه مي‌نمايد.

این کتاب در اصل ترجمه کتاب ازهاق الباطل محمد کریم خان کرمانی است که در چاپخانه سعادت کرمان چاپ شده است. البته اختلافاتی جزئی با ازهاق الباطل (عربی) دارد. وی این کتاب را به سفارش محمد شریف کرمانی اناری، امام جمعه وقت کرمان، نوشت که عرب و عجم و عوام و خواص بتوانند از آن بهره ببرند(کریم خان کرمانی، بی تا ج، ص ۲). کتاب مشتمل بر یک مقدمه و یازده فصل است. بخش عمده کتاب به ابطال ادعاهای علی محمد باب اختصاص یافته است، اما می توان مباحثی دیگر را در این کتاب مشاهده کرد. نویسنده ضمن اینکه بنای عالم را براساس حکمت خداوند می داند، ضرورت وجود مصلحانی اعم از انبیا، اولیا، حکیمان و عالمان را در هر عصر بیان کرده، به اثبات می رساند که کامل ترین عصر، عصر امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف است که اداره امور را در زمان غیبت به عالمی اعلم واگذار کرده است. این همان نظریه رکن رابع در شیخیه است که محمدکریم خان کرمانی آن را تکامل بخشید(کریم خان کرمانی، بی تا الف، ص ۷۴؛ ابراهیمی، بی تا، ص ۱۳۴). او در این کتاب از شیخ احمد احسائی و سیدکاظم رشتی به تکریم یاد کرده، از شریعت اسلامی به شدت دفاع می کند و آن را همچون روح در بدن لازمه حیات انسانی برمی شمارد. محمدکریم خان کرمانی در فصل نخست کتاب خود به انتقاد شدید درباره این ادعای باب پرداخته که تألیف کتاب بیان را به شیوه قرآن و به نظم و نسق آن می دانست و این کار او را بی ادبی بزرگ به قرآن و مستلزم تکذیب قول خداوند می شمرد (کریم خان کرمانی، بی تا الف، ص ۱۳). در فصل دوم کتاب، اغلاط کتاب بیان طرح و پاسخ های باب به آنها را دور از وجاهت علمی و عقلی معرفی می کند که ارزش پاسخ گویی نخواهند داشت(همان، ص ۱۴). در فصل سوم، نویسنده پاسخ های باب به پرسش هایی که از او در مناظره ها شده است به بوته نقد می سپارد و آنها را کاملاً بی ارتباط به پرسش ها قلمداد می کند. همچنین محمدکریم خان طعنه های باب مبنی بر نفهمیدن کلامش از سوی پرسش کنندگان را بی ضابطه کردن علم، و جهل معرفی می کند(همان، ص ۱۶). در فصل چهارم، مؤلف کتاب ادعای نبوت و آوردن کتاب آسمانی و شریعت جدید از سوی علی محمدباب را نقد می کند و این اقدامات باب را مخالفت آشکار با کلام خداوند در قرآن و نیز جملات پیامبر اکرم صل الله علیه و آله می داند(همان). فصل پنجم خواندن مردم به جهاد از سوی علی محمد باب بررسی می شود و این اقدام در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف از سوی محمدکریم خان حرام بیّن خوانده می شود که تنها باید در رکاب معصوم یا نایب خاص او صورت گیرد؛ هرچند جهاد تدافعی جایز و از این حکم مستثناست. ازدیگرسو، محمدکریم خان اقدام باب به فراخوانی جهاد را باعث خونریزی های جبران ناپذیر می داند(همان، ص ۱۸). فصل ششم، به نقد خرافات مطروحه از سوی علی محمدباب پرداخته، بسیاری از آنها را به حکم بداهت عقلی و عرفی رد می کند(همان، ص ۲۰). در فصل هفتم، محمدکریم خان به استناد ادله ده گانه علی محمدباب را کافر و مفتری به خداوند و رسول برمی شمرد و او را بدعت گذار می خواند. ادله ده گانه وی عبارت اند از: ۱٫ اثبات وحی جدید؛ ۲٫ آوردن کتاب جدید؛ ۳٫ حلال کردن جهاد حرام در زمان غیبت؛ ۴٫ حرام کردن نوشتن کتاب با رنگ سیاه؛ ۵٫ ادعاهای نبوت و امامت انس و جن؛ ۶٫ قراردادن اسمش کنار اسم پیامبر و امامان علیهم السلام؛ ۷٫ ادعای نیابت خاصه؛ ۸٫ خود را واجب الاطاعه دانستن و مشرک خواندن کسانی که اطاعتش نمی کنند؛ ۹٫ ادعای الوهیت و خود را قبله و مسجود خواندن؛ ۱۰٫ افتراهای دروغین به صاحب الامر عجل الله تعالی فرجه الشریف (همان، ص ۲۴-۲۵). فصل هشتم و نهم و دهم نیز درباره شناخت نجبا، نقبا و صفات آنان است که در میان مردم مخفی می باشند. ناگفته نماند که این فصول برای تبیین نظریه رکن رابع است که پیش تر بدان اشاره شد. فصل یازدهم کتاب هم در بیان تفاوت میان سحر و معجزه است. نویسنده در آغاز این فصل معجزه و سحر را تعریف و مصادیق آن را بیان می کند. وی پس از مقایسه میان ادعاهای باب با احکام و عقاید اسلامی، آنها را از مصادیق بارز سحر و جادو دانسته، استدلالات فراوانی بر ضد آنها عرضه می کند(ر.ک: همان، ص ۶۶).

بنا به باور جامعه شناسان دین پژوه، تمامی ادیان - اعم از وحیانی و غیر وحیانی - سیر تطور همسانی دارند؛ که از شکل خاصی در قالب گروه پراکنده ای از افراد و پاره ای آداب ساده عبادی شروع شده، سپس به سوی پیچیدگی و ساختارمندی خاصی سیر می کنند و همه چیز در آن ها به پایداری می رسد اما، با بروز شرایط نوین، پروتست ها (اعتراض) شکل می گیرد و چنانچه جنبه های تئوریک این اعتراض با موفقیت سامان پذیرد و تداوم داشته باشد، عاقبت به ظهور فرقه دینی منجر می گردد. با نظر به باور فوق، در این مقاله، فرقه شیخیه - که از انشعابات مذهب شیعه و پیرو شیخ احمد احسائی می باشند - مورد بررسی قرار می گیرد و مراحل سه گانه اعتراض، چالش های درون گروهی و تاسیس رسمی فرقه مذهبی، در آن دنبال می شود.