جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حافظ رجب برسی در میانه‌های سده‌های هشتم تا اوایل سده نهم هجری می‌زیسته است. کفعمی نخستین کسی است که از او و آثارش نام برده است. برسی از دیرباز به ارائه دیدگاه‌های ویژه امام‌شناختی در میان دانشمندان شناخته شده است . او اندیشه‌های خود را در آثاری نظیر مشارق انوار الیقین، مشارق الامان، الدرالثمین، لوامع انوار التمجید و... دیگر به نگارش درآورده است.گوهره اندیشه برسی را ولایت و مقامات امام تشکیل داده است. او برترین مقامات را برای امام اثبات کرده است. او حتی انگاره متکلمان شیعه درباره امامت را کافی نمی‌داند. به باور او ائمه علیهم السلام علت غایی خلقت بوده و امامان بر همه انبیا به جز پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله برتری مطلق دارند. همانگونه که مقام ملائکه را نیز نباید با مقام امام مقایسه کرد. به باور او امام علم، قدرت و حاکمیتی مطلق دارد. حاکمیت مطلق قیامت باذن الله با علی علیهم السلام است. او تمامی مقامات عالی امام را به اوصاف او تحویل می‌برد. برسی برای اثبات اندیشه‌هایش، در موارد متعددی از منابع کم اعتبار روایی بهره گرفته و از شیوه‌های مرسوم دانش حدیث پیروی نکرده است. او شبه دانش‌‎هایی نظیر علم حروف و اعداد را مورد اعتماد دیده و با بهره گرفتن از تحلیل‌های مبتنی بر خواص اعداد و حروف به اثبات اندیشه‌های خود پرداخته است. دیدگاه‌های امام‌شناختی برسی، خاستگاه‌هایی معرفتی مانند منابع روایی امامیه و نصیریه، کلام امامیه، حکمت مشاء، تصوف نظری بویژه اندیشه‌های ابن عربی، فرهنگ اساطیری و نیز زمینه‌هایی تاریخی مانند فضای کلامی و اجتماعی مکتب حله، جنبش‌های اجتماعی عصر و نزدیکی تشیع و تصوف داشته است. ما در این رساله به روش توصیفی-تحلیلی و به شیوه کتابخانه‌ای به بررسی اندیشه‌های او و خاستگاه‌های آن در مسئله امامت پرداخته‌ایم.

بحث انسان کامل از موضوعات بسیار حائز اهمیت است که در اندیشه اسلامی از دیر زمان مطرح بوده و در حوزه عرفان اسلامی نیز با ابعاد زیادی مورد بررسی گرفته است. لذا حافظ رجب بُرسی نیز، با تاثیر از دیدگاه عرفای متقدم و نگرشی عرفانی به تبیین این مسئله با استناد به روایاتی در شان و مقامات عرفانی - ولایی حضرات معصومین (ع)، به ویژه حضرت امیرالمومنین(ع) در کتاب مشارق الانوار الیقین فی حقایق امیرالمومنین(ع) پرداخته است. این تحقیق با طرح و بررسی موضوع انسان کامل و مقامات او از منظر عرفان اسلامی، خصوصا نظریه حضرات خمس ابن عربی و تطبیق آن با دیدگاه برسی مبادرت ورزیده است. برسی انسان کامل را دارای همه مراتب تجلیات الهی، کون جامع، اسم اعظم الله، کلمه تام الاهی، خلیفه الله مطلق، یدالله، عین الله، لسان الله و... می‌داند. این مقامات بیان شده، خصوصا در باب، مراتب تجلیات الهی و نظریه حضرات خمس ابن عربی، به طور مدوّن و مرتب و بر اساس اصول عرفان نظری مصطلح در آراء برسی، مطرح نشده است. که شاید علت آن این است که برسی به نوعی، فقط به شرح عرفانی احادیث و مقامات معصومان (ع) پرداخته است. لذا لازم نمی‌دانسته به صورت مشخص و منسجم به بیان مطالب عرفانی بر سیاق علم عرفان نظری بپردازد. ولی در این تحقیق از لابلای مطالب او، مراتب تجلیات الهی استخراج و بیان شده است. برسی در خصوص فیض اقدس و مقدس و اعیان ثابته به اختصار سخن می‌گوید و بیشتر به تفصیل تجلیات و مظهریت اسماء و صفات الاهی بودن انسان کامل می‌پردازد. دیدگاه برسی در مورد انسان کامل با آموزه‌های روایی و ادعیه کاملا مطابقت دارد ولی بعضی از روایات نقل شده در آثار او، روایات نادری در خصوص مقامات توحیدی معصومان(ع) است. و شاید انتساب و اتهام غلو در مورد او در تبیین جایگاه انسان کامل، یکی نقل همین گونه روایات باشد که بعضا، روایات متفرد است. ولی بسیاری از اندیشمندان اسلامی همچون علامه امینی و علامه ممقانی، ضمن ستایش برسی و رد اتهام غلو از او، همان روایات، اشعار و نظریات او را نقل نموده‌اند و علت دیگر انتساب و اتهام غلو به برسی توسط بزرگانی چون علامه مجلسی و حر عاملی، داشتن دیدگاه‌های فقهی- کلامی و عدم آشنایی با دیدگاه‌های فلسفی- عرفانی بوده است.

از مهمترین ودشوارترین آزمون های الهی پس از رحلت رسول خدا که مردم با آن روبرو شدند، پذیرش ولایت و امامت امیر مومنان بود. امامت از مسائل اعتقادی ابلاغ شده از سوی پیامبراسلام در طول مدّت رسالت ایشان بود که از یوم‌الدار یعنی همان روز آغازین تبلیغ اسلام که پیامبر اکرم حضرت علیرا به‌عنوان وصی خود معرفی نمود، تا روز غدیر که از مسلمانان بر آن بیعت ستاند، همواره مورد اهتمام آن حضرت بود و بعد از ایشان نیز به ‌عنوان اصلی اعتقادی در میان امامیّه مطرح و ممیّز شیعه از پیروان مکتب خلفا بوده است. اعتقاد به امامت اوصیای معصوم، نخستین رکن ولایت باوری و محور اصلی تفکر شیعه به شمار می رود. حافظ رجب بُرسی از عالمان شیعه ی سده های میانی مکتب حلّه است. او خود را معتقد به اعتقادات مشهور امامیه و طریقش را «نمط اوسط» و جدا از افراط و تفریط دانسته است. بُرسی با طرح روشمند مباحث اعتقادی و بویژه امامت کوشید نیازهای عصر خویش را پاسخ دهد. در مقاله پیش رو برآنیم تا دیدگاه او را در حوزه امامت با تکیه بر کتاب «مشارق انوار الیقین فی حقایق اسرار امیر المومنین» بر اساس مباحثی که متکلمین شیعه در بحث از مسئله امامت در دو بخش امامت عامّه وخاصّه مطرح نموده اند، بررسی وتحلیل نماییم

کتاب شهاده الثالثه المقدسه درباره شهادات سه گانه در اذان(البته اذات شیعه) می باشد که شیعیان در اذان به جای دو شهادت سه شهادت دارند: شهادت بر یگانگی خدا و رسالت حضرت پیامبر و ولایت امام علی علیه السلام . کتاب حاضر شهادت سوم یعنی شهادت به ولایت و وصایت را مورد بررسی قرار داده است و نظرات علماء اعلام از موافقین و موافقین را در این کتاب جمع کرده است.

حافظ رجب برسی یکی از عرفای شیعی مذهب است که درباب مقامات عالی و معنوی و فضائل امام علی (ع) دارای نظریات بلندی است. بعضی از علمای هم زمان و پس از وی او را به غالی بودن متّهم نموده‌اند. برخی هم مانند، امام خمینی و حسن زاده آملی و امینی به دفاع از وی برخاسته و رفع تهمت از جنابش نموده‌اند. مسئله اصلی نوشتار حاضر، بررسی مفهوم غلوّ و غالی‌گری در نظریات ولایی برسی، در باره امیرالمؤمنین به‌ویژه در حوزه تأویلات قرآنی وی است. لذا به‌منظور روشن شدن این‌که، آیا نظریات ولائی این عارف در مورد آن حضرت غلوّ آمیز است یا خیر و اگر غلوّ آمیز است آیا این غلوّ، غلوّ الحادی است یا غیر الحادی و اگر غلوّ آمیز نیست چرا برخی نسبت غلوّ و غالی گری به ایشان داده‌اند؛ به بررسی برخی از مهم‌ترین دیدگاه‌های ایشان در کلیّه آثار وی پرداخته شده است. ای‍ن ب‍ررس‍ی با ریشه‌یابی مفهوم غلوّ و ابعاد آن در کلام شیعی به ان‍ج‍ام رسیده است و از آن جائی که بیشترین نظریات ولائی این اندیشمند در کتاب م‍ش‍ارق الاان‍وار ال‍ی‍ق‍ین آمده بیشتر این کتاب مورد توجّه قرار گرفته است. نتی‍ج‍ه ای‍ن تحقیق، رفع تهمت غلوّ در بعد الحادی و غیر الحادی در اندیشه‌ها و تأویلات قرآنی وی است اگر چه همانطور که علامه مجلسی فرموده مطالبی در اندیشه‌های این اندیشمند یافت می‌شود که ایشان در بیان آن‌ها متفرّد است تفصیل مطالب را در مقاله باید جست.

«نور» به‌معنای «واضح بودن و واضح ساختن»، بهترین کلیدواژه برای شناخت خدا و چگونگی ارتباط ساحت ربوبی با ماسوی­الله است. در قرآن کریم، خدای متعال صریحاً با نام «نور» یاد شده است: «اللهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْض» (نور: 35)، و در روایتی از امام حسین(­ع) آمده است که وجود واجب تعالی، آن­قدر ظاهر و واضح است که شامل و جامع تمام مراتب ظهور و وضوح می­باشد. «آیا برای مظاهر، درجه‎ای از ظهور هست که برای خود تو نباشد؟» «الغیرک من الظهور ما لیس لک» (ابن‌طاووس، 1409ب، ج‏1، فصل فیما نذکره من أدعیه یوم عرفه: 349). «نور و سایه اش» مطالعۀ چگونگی فاعلیت وجودی خدای متعال برمبنای کلید­واژه «نور» و بر اساس ذوق اصحاب قلوب و البته با عنایت ­به قرآن و سنت است.

دیدگاه حافظ برسی درباره ولایت، ناشی از معرفت و توحید اشراقی بر پایه محبت و معرفت باطنی است. چرا که امامت و ولایت جامع بین توحید ونبوت است. و پیمان حکم ولایت در ازل گرفته شده و آن راهرولی به ولی دیگر، تا روز قیامت تسلیم می کند. بنابراین ولایت را، میزان بندگان می داند. و توجه و تمرکز خود را به طرح و اثبات این نکته معطوف نموده که امام دارای مرتبه ولایت مطلقه کلیه بوده و هدایتگر روحانی و باطنی خلق است. در این تحقیق سعی می شود موضوع و مبحث ولایت از دیدگاه این عارف گمنام قرن هشتم و نهم که هنوز جایگاه واقعی ایشان در بین علماء شیعه و حتی عرفا به وضوح مشخص و شناسایی نشده است، مورد بررسی قرار گیرد. او افکار و عقاید تازه ای را در باب ولایت و امامت آورده است که در تشیع کلاسیک و رسمی قابل طرح نبوده و مورد استقبال علماء و فقهاء شیعه قرار نگرفته و نمی گیرد. همین گمنامی و سرگشتگی ذهنی دست مایه اولیه طرح موضوع گشته و با رسیدن به این مطلب که نگاه برسی خارج از چهارچوب های تعیین شده برای این دیدگاه قرار دارد، پنجره تازه ای رو به سوی مفهوم ولایت گشوده شده و بازنگری می شود.