جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کتاب حاضر مجلد سوم از مجموعه چند جلدی "مناظرات في الإمامة" که به بیان مناظرات انجام شده حول و حوش مسئله امامت ، می باشد. در کتاب حاضر مناظرات بسیاری از جمله امام علی ، امام حسن و حسین، شیخ صدوق ، شیخ مفید، دکتر تیجانی ، سلمان فارسی ، فاضل مقداد، ابوذر غفاری ، هشام بن حکم، شیخ مفید، ابن ابی الحدید، علامه حلی و... درباره امامت ذکر می شود.

ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌میثم دو شارح مشهور نهج البلاغه در قرن هفتم هستند. ابن ابی الحدید براساس دیدگاه معتزلی خود معتقد است که عمل در مفهوم ایمان وارد می‌شود اما ابن‌میثم بر اساس دیدگاه امامیه معتقد است که عمل جزو آثار ایمان است و در معنای آن وارد نمی‌شود. بنابر این با مقایسه شرح نهج البلاغه ابن‌ابی‌الحدید با شرح نهج البلاغه ابن‌میثم پیرامون موضوع ایمان مشخص می‌گردد که دیدگاه کلامی این دو عالم تأثیر زیادی در شرح کلام امام (ع) گذاشته است. ابن‌میثم تنها طبق دیدگاهش کلام حضرت را تشریح کرده است اما اثربخشی ابن‌ابی‌الحدید از مکتبش گاهی به قدری زیاد است که دیدگاهش را بهترین دیدگاه معرفی می‌کند. بر این اساس در این نوشتار تلاش شده تا اطلاعات اجمالی از زندگی ابن‌ابی‌الحدید و ابن‌میثم و ویژگی شرح نهج البلاغه هر دو داده شود، سپس مصادیق مختلف تأثیرات دیدگاه آنان در مورد مفهوم ایمان در شرح نهج البلاغه بررسی شود.

از قواعد مهم دانش کلام، قاعده لطف است که متکلّمان عدلیه در مباحث کلامی بسیاری از آن استفاده کرده‌اند. این قاعده که فرع بر مسأله حسن و قبح عقلی است مورد توجه و استناد این دسته از متکلمین قرار گرفته است. نهج البلاغه از متون دینى است که مورد اهتمام دانشمندان شیعه و معتزله قرار گرفته است. ابن ابی الحدید از جمله دانشمندان معتزلى است که بر این کتاب شرحى نگاشته است. هر چند وى بیشتر به‌عنوان مورخ و ادیب شناخته می‌شود اما آثار کلامى او گواه بر دانش و تخصص او در علم کلام است. ابن ابی الحدید در شرح خویش در مباحث گوناگون به قاعده لطف استناد نموده است. این پژوهش نشان می‌دهد که ابن ابی الحدید ضمن تعریف و بیان گستره این قاعده و وجوب آن بر خدا، در 28 مورد برای اثبات دیدگاه خویش از این قاعده بهره برده است.

ابن­ابی­الحدید معتزلی به عنوان مشهورترین شارح کتاب نهج البلاغه، کتاب خود را با نام «شرح نهج البلاغه» سامان داده که از نیکوترین شروح نهج البلاغه به شمار است، وی در جهت شرح کلام امیرمؤمنان% از روش­هایی بهره جسته تا شرح کلام در جایگاه خویش، خوش نشیند، در تفسیر آن توجه ویژه­ای مبذول داشته، و اساس شرح خود را بر پیاده نمودن قواعدی بنا نهاده است. این مقاله، به بررسی روش­های مهم موجود نزد شارح از قبیل استخراج روش قرآنی، حدیثی، ادبی، تاریخی، کلامی و شرح بر پایه­ی علوم فرعی دیگر نسبت به شرح و تفسیر کلام امام پرداخته­ و درصدد است نشان دهد که وی در استخراج این روش­ها با اصول، معیارها و گزاره­هایی اقدام به شرح کلام امیرمومنان% نموده که در خور توجه است.همچنین در پایان با نگاه آماری جداول فراوانی و گراف‌ها ارائه گردیده است. منابعی که وی در آنها تکیه کرده پایه­ی کاربست چنین روش­هایی است، که می­توان نتیجه گرفت شارح، کلام امام را چونان یک مجتهد منتقد تفسیر می­کند و در اجتهادش به قرآن، حدیث، ادبیات، تاریخ، کلام و دیگر موارد از این دست استناد می‌ورزد، ضمن این که سه منهج ادبی، تاریخی و کلامی او را می­توان در میان روش‌های او ویژه دانست.

در اقوال متکلمان معتزله و شیعه، درباره ماهیت ،اقسام،مراتب و وظایف ملائکه، تشابهات و تفاوتهایی وجود دارد که بعضی از این نظرات در شروح ابن ابی الحدید و ابن میثم بر نهج البلاغه آمده است .لذا بررسی تطبیقی آراء ایشان، موضوع این پژوهش است.این پژوهش براساس ماهیت و روش،تحقیقی کیفی است و با سه رویکرد تبیینی، تقریب گرایانه و نقادانه، آراءتفسیری ابن ابی الحدید و ابن میثم را دسته بندی، تحلیل و تبیین می نماید.شارحان نهج البلاغه خود، پیرو یکی از مذاهب اسلامی هستند و در اصول دینی و فروع فقهی دیدگاه هایی دارند که دفاع از آنها را ضروری می شمارند. ابن ابی الحدید معتزلی و ابن میثم شیعی نیز از این قاعده مستثنی نیستند .با بررسی آراء شارحان مورد نظر ،پیرامون موضوع ملائکه ،دستاورد این پژوهش، شناخت روش ایشان در شرح نهج البلاغه است.ابن ابی الحدید و ابن میثم در شروح خویش بر نهج البلاغه به موضوعاتی همچون بیان انواع ملائکه،توصیف ایشان از جهت عدم جسمانی بودن،علم،عبادت،عصمت،خواب،ماهیت ابلیس و مقایسه او با فرشتگان و همچنین برتری پیامبران بر فرشتگان پرداخته اند.ابن ابی الحدید بر اساس کلام امام علیه السلام با طرح دیدگاه اصحاب معتزلی خویش به این مباحث می پردازد و در بعضی موارد نظری مخالف معتزله ابراز می دارد. روش او در بیشتر موارد عقل گرایانه و اجتهادی است. ابن میثم نیز با استناد به آیات قرآن و روایات معصومان علیهم السلام ملائکه را دسته بندی و توصیف می نماید اما روش او در تحلیل محتوا،برمبنای تاویل ظاهر به باطن است.