جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان کلاسیک‌های جامعه‌شناسی ماکس وبر جدی‌تر از دیگران به «فلسفه‌»ی این علم نوظهور پرداخت. مداخلات او در فلسفه‌ی علوم اجتماعی را باید در زمینه‌ی تاریخی مناقشاتی فهمید که پیشتر، از اوایل دهه‌ی ۱۸۸۰، میانِ کارل مِنگر (پیشوای مکتب اتریشیِ اقصاد) و گوستاو اشمولر (مهمترین نماینده‌ی مکتب تاریخی آلمان در اقتصاد و حقوق) درگرفته بود و از آن، نظر به اهمیت تعیین‌کننده‌اش، به «نبرد روش‌‌ها» تعبیر می‌شد. محوری‌ترین پروبلماتیکِ «نبرد روش‌ها» بر گرد پرسش از جهانشمولیت یا نسبیت تاریخی خودِ علم‌الاجتماع می‌چرخید. منگر به علم جهانی فکر می‌کرد و اشمولر به علمی آلمانی. کم‌وبیش همزمانِ این بحث‌ها در متن سنت تازه‌جان‌گرفته‌ی نوکانتیسم نیز بحث‌هایی جدی در میان بود بر سر شرایط امکانِ تأسیس «علم روح» یا همان علوم انسانی و اجتماعی. از هرمان کوهِن، پل ناتورپ و ارنست کاسیرر در مکتب ماربورگ تا ویلهلم ویندلباند و هاینریش ریکرت در مکتب هایدلبرگ، بحث بر سر این بود که چگونه می‌توان از مجرای «بازگشت به کانت» به منطق علوم انسانی در مقام علومی مستقل از علوم طبیعی اندیشید. مباحث ماکس وبر در کتاب «فلسفه‌ی علوم اجتماعی» (که شامل مقالاتی است که وی در دو دهه‌ی اول قرن بیستم نگاشت) در حُکم مشارکت خلاقانه‌ی اوست در مناقشاتی که پیشتر، چه به اتکای «نبرد روش‌ها» و چه به میانجی نوکانتیسم، درگرفته بود. وبر ‌کوشید از مجرای گفتگوی انتقادی با این سنت‌های فکری راه جدیدی برای تثبیت علوم اجتماعی در پیش بگیرد. در فایل‌هایی که به مرور در اینجا منتشر خواهم کرد اهم مواضع وبر در «فلسفه‌ی علوم اجتماعی» را به تفصیل به بحث گذاشته‌ام.

ماکس وبر اندیشمند دوره مدرن است که ابعاد مختلفی از اندیشه او برای تحقیق پیش روی پژوهشگران گشوده است، از اقتصاد به عنوان مایه اصلی تفکر او تا سیاست و جامعه‌شناسی و فرهنگ و دین، که در همه صاحب نظر و رأی است. طبیعتاً تمام ابعاد این اندیشه همانند تمام ابعاد اندیشه بشری پیوندهای غیر قابل انکاری باهم دارند، اما بخشی از این مجموعه بزرگ که به دین دلمشغول بوده تحت عنوان جامعه‌شناسی دین از سوی وبر عرضه شده است، که خود بخش کوچک‌تری از مجموعه بزرگتر اقتصاد و جامعه است. وبر در جامعه شناسی دین به دنبال تحلیل رفتار مؤمنان است تا دریابد رفتار متأثر از دین آنها چه تأثیری بر رفتارهای اجتماعی ایشان دارد و بر عکس رفتارهای متأثر از جامعه چه تأثیری بر دین و اعتقادات دینی آنها دارد. برای این منظور دست به ابداع روش‌هایی زده که هرچند متأثر از فلاسفه پیشین شکل گرفته اما، در صورت‌بندی و نوع بهره‌مندی از آنها بدیع و نو می‌نماید. او با تمایز قائل شدن بین دانش تجربی و دانش‌های مرتبط با علوم فرهنگ، روش‌های تعمیمی مورد استفاده در دانش تجربی را در علوم مرتبط با فرهنگ قابل استفاده ندانسته و روش تفریدی و تفسیری را متناسب با این علوم اخیر می‌داند. او می‌کوشد تا تحقیق کند چگونه عقلانیت از طریق علوم مرتبط با فرهنگ از جمله دین می‌تواند در فرایندی تفهمی در اندیشه و زندگی انسان وارد شود. نشان داده خواهد شد که چگونه وبر با استفاده از روش‌های تحلیلی ـ تاریخی و تطبیقی ـ تفسیری، با ابزاری همچو تیپ ایده‌آل به این آرمان جامه عمل می‌پوشاند و عقلانیت را در علوم مرتبط با فرهنگ بیان می‌دارد. همچنین در حد توان، انتقادات وارد بر این دیدگاه طرح و بررسی خواهد شد

نگاهی جامعه‌شناختی به دین و مسائل دینی و مهمترین نظریات فلاسفه غرب در این زمینه است. در ابتدای این اثر به بیان معنای لغوی و اصطلاحی جامعه‌شناسی دین و ابعاد علمی بودن آن پرداخته شده و پس از آن از منظری کلاسیک و رویکردهای فلسفی معاصر، به تبیین ماهیت دین و کارکردهای اجتماعی آن پرداخته شده است. نویسنده در همین زمینه به تعاریف مختلف ارایه شده از سوی فلاسفه اجتماعی غرب مانند: امیل دورکیم، ماکس وبر، زیگموند فروید، جورج هربرت، تالکوت پارسونز و کارل مارکس در مورد معنای دین و نظریات آنان در مورد آن اشاره نموده و تحلیلی فرهنگی از آن نظریات مطرح کرده است. وی رویکردهای مدرنیته و پسامدرنیته، جهانی شدن و سکولاریزه این اندیشمندان غربی را منعکس نموده و کارکرد دین در حوزه عمومی زندگی مردم را از منظر آنان تبیین نموده است. وی همچنین به جنبه‌های فردی دین و دینداری ، رابطه دین با قومیت و جنسیت و نیز جنبه‌های جامعه‌شناختی الهیات و ایمان دینی اشاره نموده و تحلیلی از تجربه دینی از این منظر ارایه نموده است.

ممکن است زندگی‌نامه دین‌پژوه‌های مطرح، شیوه تکامل رشته دین‌پژوهی را به ما نشان بدهد. اما جیمز کاکس در این کتاب چیزی جالب‌تر و مهم‌تر را به ما عرضه می‌کند. او به ما نشان می‌دهد که دین‌پژوهی به چه معنا بوده است، اکنون به چه معنا است و چه معنایی می‌تواند داشته باشد. کاکس در این کتابِ چالش‌برانگیز و خوش‌خوان، دانشجویان دین‌پژوهی را به فکر وامی‌دارد و فرامی‌خواند تا درباره ماهیت این رشته و نحوه مطالعه بهترِ آن ذهنی شفاف‌تر داشته باشند. در این روزگار که برنامه‌های خبری مملو از مـاجراهایی درباره دین است، مطالعه پدیدارهای دینی به نحوی صحیح، اهمیتی بیش از پیش می‌یابد. جیمز کاکس ـ متخصصی شناخته شده ـ در این کتاب، به بررسی متفکرانِ اصلی و مکاتبِ مهمی می‌پردازد که به تفکرات انتقادی امروزین درباره پدیدارشناسی دین شکل داده‌اند. او با استفاده از روشی تاریخی، ارتباط پیوسته این افراد و مکاتب با مباحث جاری در دین‌پژوهی را نشان می‌دهد. این کتاب راهنمایی جامع و روشنگر است، که نگارشی واضح و ساختاری سامانمند دارد، هم برای اساتید و هم برای دانشجویان از ارزشی چشمگیر برخوردار است. تحلیلی بجا و مهم برای کسانی که در حوزه دین مطالعه و پژوهش می‌کنند. این کتاب که از دقتی عالمانه برخوردار است، حاوی پیشنهادهایی مهم و تازه درباره شیوه‌های ممکنِ نگریستن به روش‌ها، منظر‌های پژوهشی و دغدغه‌های اجتماعیِ محافل دانشگاهی در این حوزه است. جیمز اِل. کاکس، استاد دین‌پژوهی در دانشگاه ادینبورو است.

«اخلاق پروتستان» معمولاً به مثابه‌ی یکی از جدی‌ترین تکاپوهای نظری برای توضیح غیرمارکسی سرمایه‌داری فهمیده می‌شود. اگر مارکس سعی داشت تبیینی ماتریالیستی از تاریخ به دست دهد و پیشروند آن را به اتکای پویایی درونی نیروهای مادی توضیح دهد و از این سخن بگوید که ایده‌ها تا چه پایه در بستر تاریخی ریشه دارند و در یک کلام، این هستی اجتماعی است که آگاهی را تعیین می‌کند، وبر در «اخلاق پروتستان» کوشید این روند را معکوس کند و از تعیین‌کنندگی ایده‌ها و نقش برسازنده‌ای که نوع خاصی از جهان‌بینی و کردارهای ملازمِ آن در برآمد یک فرماسیون اجتماعی – یا دست‌کم مهیاساختن شرایط امکان آن – ایفا می‌کنند، حرف بزند. چنانکه خودِ وبر نیز در «اخلاق پروتستان» گفته است کتاب در واقع «کمکی است به درک نحوه‌ی تبدیل ایده‌ها به نیروهای مؤثر در تاریخ». با اینهمه به‌دست‌دادن چنین روایتی که وبر را از اساس در تقابل با مارکس می‌نشاند و کار این دو را به رودرروی تبیینی ایدئالیستی از سرمایه‌داری با ایستاری ماتریالیستی از آن تقلیل می‌دهد در نهایت به بیراهه می‌رود. خود وبر بارها به صراحت اعلام کرده است که قصد ندارد در تقابل با رویکرد ماتریالیستی به تاریخ که تأکیدش را صرفاً یا عمدتاً بر نقش زیربنای اقتصادی و نیروهای مادی می‌گذارد نگاه‌ را به جانب برسازندگی ایده‌ها برگرداند و روایتی به همان اندازه یک‌طرفه، تعین‌گرا و ایدئالیستی از تکوین سرمایه‌داری به دست دهد. او به حُکم میراث نوکانتی‌اش بر این باور بود که هر الگوی‌ نظری با رویکرد سوبژکتیو پژوهشگر و ارزش‌هایی که وی بدانها پایبند است نسبت دارد و به این اعتبار، هر پژوهشگر در تبیین موضوع مد نظرش برحسب این «تناسب ارزشی» عمل می‌کند. از این حیث الگوی ماتریالیستی مارکسی در تبیین سرمایه‌داری «از حیث علمی» به همان اندازه مشروع است که چارچوب نظری ایدئالیستی وبر. موضوع صرفاً بر سر تفاوت در برجسته‌سازی‌ها و تأکیدگذاری‌هاست. در توضیح تکوین سرمایه‌داری، سنت مارکسی بر نیروهای‌های مادی و زیربنای اقتصادی تأکید می‌گذارد و سنت وبری اهمیت جهان‌بینی و اخلاق را برجسته می‌کند. این دو رویکرد حین گفتگوی انتقادی پیوسته نارسایی‌ها و نابسندگی‌های یکدیگر را به رخ هم می‌کشند بی‌‌آنکه هیچیک بتواند دیگری را «از حیث علمی» برای همیشه «ابطال» کند.

دین پرمسئله‌ترین و گسترده‌ترین پدیده اجتماعی است. اندیشمندان بسیاری به بررسی این پدیده در ابعاد مختلف پرداخته‌اند. نگاه کارکردگرایانه به دین می‌تواند پاسخگوی بسیاری از مسائل نوپدیدار از اصل و اساس دین باشد. از میان جامعه‌شناسان ماکس وبر با نگاهی کارکردگرایانه توانسته ‌است برای دین برخی از کارکردها را برشمارد. هرچند که با دیدی تقلیل‌گرایانه به دین نگریسته و کارکرد دین را منحصر در دنیا و بعد جسمانی انسان کرده ‌است. در مقابل، علامه طباطبائی اندیشمند اسلامی، در ضمن تبیین عقلانی از دین، با نگاهی گسترده‌تر به دین و ابعاد کارکردی آن پرداخته ‌است. در بررسی تطبیقی نظرات این دو اندیشمند، گرچه مبانی نظریشان اعم از هستی‌شناسی و انسان‌شناسی با هم تفاوت چشم‌گیری دارد؛ اما هر دو اندیشمند با رهیافت معناگرایانه، دین را پاسخی به چالش بی‌معنایی زندگی می‌دانند. اینکه دین می‌تواند تصویری از هستی ارائه دهد که رنج‌ها را توجیه کند و خدایی عادل برای انسان نمایان کند؛ وجه مشترک هر دو اندیشمند است. کارکرد مشترک دیگر دین از نظر این دو اندیشمند تأثیر گزاره‌های آن بر رشد اقتصادی است.