جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سؤال این تحقیق از پس قانون‌گرایی، تکامل‌گرایی نظریِ بی‌توجه به امور جزئی و خاص شکل گرفت و در موضوع شهر، ضرورت تدوین ایده‌ال تایپ شهر اسلامی- بنا به علاقه نویسندگان- را رقم زد. در این مقاله با روش کتابخانه‌ای و تجزیه و تحلیل کیفی پس از نقد و بررسی مقالات و آثار موجود در این حوزه و با توجه به مباحث نظری- روش‌شناختی ماکس وبر و به­ویژه ایده‌ال تایپ او، ایده‌ال تایپ شهر اسلامی بر اساس شواهد تاریخی و دینی و با تأکید یک جانبه بر یک یا چند دیدگاه و از طریق ترکیب کردن شمار زیادی از پدیده‌های منفرد انضمامی به­دست آمد. ویژگی­های مختلف شهر اسلامی از منابع مختلف و مورد بررسی، استخراج و در نتیجه ایده­ال تایپ شهر اسلامی با چهار مشخصه مکانی مسجد، بازار، دارالحکومه و محلات مسکونی و دوازده صفت تجلی توحید، عبودیت و عبادت، تقوا، هدایت، ذکر و تفکر، عدالت، اصلاح، شکر، عبرت، امنیت، احسان و میانه استخراج شد

متن حاضر، سخنرانى آقاى احمد صدرى است که در کنفرانس تخصصى دفتر همکارى ایراد شده است. آنچه این متن را خواندنى و جذاب مى کند تبیین دیدگاههاى ماکس وبر در باب «روش تحقیق در علوم انسانى» است. وبر مى کوشد دو مکتب پوزیتویسم و اشراقى را با یکدیگر آشتى دهد و از این طریق رأى بدیعى را در عرصه روش تحقیق عرضه کند. او معتقد است که در علوم انسانى علاوه بر پاى بندى به مشخصه هاى علم، باید نسبت به انسان یک احساس کلى معنوى و به عبارت دیگر درون فهمى داشت و آنگاه از راه تفرید و تعمیم نسبت به واقعیتهاى علمى، تقلیل سیستماتیک انجام داد. این سخنرانى در دو قسمت تهیه شده است که در این شماره توجه شما را به قسمت اول آن جلب مى کنیم.

تغييرات و تحولات جوامع انساني، واقعيت آشکاري است که از ديرباز مورد توجه انديشمندان اجتماعي بوده است. در خصوص روند و خط سير تغييرات جوامع با رويکرد پوياشناسانه، تاکنون سه الگوي تکاملي، دوري و انحطاطي مطرح شده است. الگوي تکاملي مدعي است که همه يا بخش‌هاي بنيادين يک جامعه در گذر زمان، طي گذار از مراحلي رشد و ترقي مي‌کند. نوشتار حاضر درصدد پاسخ به اين سؤال است که موضع ايدئاليستي ماکس وبر، چه نقشي در تکوين نظرية‌ تکامل اجتماعي وي داشته است؟ روش اين مطالعه در مقام گردآوري اطلاعات، اسنادي، و در مقام تجزيه و پردازش، توصيفي، تحليلي و استنباطي است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که ايدة ذهن‌گرايي (ايدئاليسم) سه نقش در تکوين نظرية تکامل اجتماعي وبر داشته است: اول، تکامل اجتماعي به‌مثابة فرايندي به‌هم‌پيوسته‌ از صيرورت و تطور صورت‌بندي‌هاي اجتماعي، بستري فراهم مي‌سازد که در آن، هم انسان‌ها و هم صورت‌هاي اجتماعي به درجاتي از پيشرفت و ترقي دست مي‌يابند؛ دوم، از ميان عوامل متعدد تأثيرگذار بر تکامل اجتماعي، نقش باورها و ارزش‌ها به‌عنوان عوامل غيرمادي، برجسته‌تر از ساير عوامل است؛ سوم، امور انساني نيز همانند امور طبيعي، مشمول اصل عليت‌اند. بااين‌حال به تفسير وبر، عليت در امور انساني امري احتمالي است.

مسئله‌ی «ابژکتیویته» مهمترین و پرچالش‌ترین مسئله‌ی روش‌شناختی علوم اجتماعی و جامعه‌شناسی است. این چالش از بدو تاسیس جامعه‌شناسی کلاسیک در قرن نوزدهم تا حال حاضر ادامه دارد. در میان جامعه‌شناسان موسِّس، ماکس وبر، بیشتر و موثرتر از دیگران به این مسئله پرداخته و مقاله‌ی «ابژکتیویته» وی تقریباً چهار دهه در دانشگاه‌های اروپایی محور مباحث و مناظره‌های علمی بوده است. این مسئله و این دوره با عنوان «مجادله روش‌شناختی» شناخته می شود. مفهوم «ارزش» مهمترین مفهومی است که با مسئله ابژکتیویته گره خورده و ماکس وبر تلاش کرده با بهره گیری از اساتید فلسفه خود، از جمله هاینریش ریکرت - موسوم به جریان فلسفی نوکانتینیسم - به فلسفه استعلاییِ کانت بازگشت نماید تا جایگاه فلسفی و معرفت‌شناختی «ارزش» را در علم اجتماعی- فرهنگی تعیین نماید. او با ردِّ دوگانه «حکم ارزشی» و «آزادی ارزشی» وضعیت سومی یعنی «ربط ارزشی» را ترسیم کرد تا از «ابژکتیویته مطلق» که به زعم او امری ناممکن است رهایی یافته و «ابژکتیویته مشروط» را اساس «شناخت و فهم» قرار دهد. از همین رو، ابژکتیویته در واقع، مشروط به ربط ارزشی محقق است. اما این مشروط بودن یک امر روان شناختی نیست بلکه یک امر «استعلایی- منطقی» است؛ و «استعلایی» بودن آن به معنای «آپریوری یا پیشینی» بودن آن است. ارزش نسبت به شکل گیری هر ابژه فرهنگی و همچنین نسبت به فهم آن، پیشینی و ماتقدم است. اما ابژکتیویته مشروط، بر محور سوبژکتیویته محقق شکل می گیرد، و به تعبیر دقیق تر، ابژکتیویته و سوبژکتیویته دو روی یک سکه اند؛ از همین رو، مسیر وبر نهایتاً به دوآلیته سوژه-ابژه ختم می شود. جامعه شناسی معاصر تلاش های زیادی کرده تا از این دوآلیته عبور کند، هر چند دستاورهایی داشته اما بنیان فلسفی و وجودشناختی لازم را برای این منظور بکار نبرده است. یکی از مهمترین و نادرترین بنیان ها برای عبور از این دوآلیته، «هرمنوتیک فلسفی» هانس- گئورگ گادامر است. هرمنوتیک فلسفی با قرار دادن بنیان هستی و فهم، بطور همزمان، در «زبان» بر دوآلیته سوژه - ابژه فائق آمد. زبان از یک طرف امری ابژکتیو نیست و از طرف دیگر امری سوبژکتیو نیز نیست؛ بلکه امری «ناابژکتیو» است. هر نوع شناخت و فهمی اگر نخواهد بر مبنای دایره تنگ نظرورزی مفهوم‌بنیاد باشد می تواند خود را حیطه وسیع تر «زبان‌مندی» قرار دهد و از این طریق هم از دو گانه ابژکیتویته- سوبژکتیویته عبور کند و هم اشیاء را آنگونه هستند به ظهور و فهم درآورد و این امر را می توان در هرمنوتیک فلسفی به «زاخلیخکایت» (شیئیت) نسبت داد. زاخلیخکایت اساساً و بنیاناً و ذاتاً یک امر «زبانی» است. براین اساس، علم اجتماعی، می تواند خود بر بنیاد «زبان» قرار دهد و ایده‌آل خود را نه ابژکتیویته بلکه زاخلیخکایت قرار دهد. مشخصه های این ایده‌آل جدید نه روش‌شناختی بلکه انتولوژیک است اما می تواند راهبری و حرکت ما را در جریان تحقیق به عهده بگیرد؛ این مشخصه ها را در 9 محور و تحت عنوان «بینش هایِ نُه‌گانه علمِ اجتماعیِ هرمنوتیکی» تشریح کرده ایم. با التفات معرفتی به این ایده‌آل و این مشخصه ها، مسئله ای که اکنون علم جامعه شناسی هم در سطح جهانی و هم در سطح ملی و ایران (البته به طور مضاعف) با آن رو به رو است؛ یعنی «بحران جامعه‌شناسی»؛ زمینه مناسبی برای مواجهه صحیح با این بحران فراهم می گردد. این تحقیق از سنخ «فلسفه علوم اجتماعی» بوده و با بهره‌گیری از روش‌شناسی «تفسیری» به انجام رسیده و نتایج فوق حاصل شده است.

جامعه‌شناسی دین، یکی از شاخه­های مهم بین‌رشته­ای در حوزة مطالعات دینی است که از زوایای مختلف اجتماعی، به موضوع دین می­نگرد. ماکس وبر از نظریه‌پردازان بزرگ جامعه‌شناسی دین و بازتوانی دینی یکی از نظریه‌های مهم وی است. این نظریه، به طور خلاصه به این موضوع اشاره دارد که گاهی به علل مختلف سیاسی، اجتماعی و حتی علل خارجی، یک دین یا فرقة مذهبی که در یک جامعه، دارای مقبولیت عام و قدرت بالایی بوده، ناچار می­شود به علت دشمنی طبقة حاکم، از وضعیت مسلط خود دور شود و دچار آسیب‌های سختی گردد. اما با تدابیر خاصی که افراد مهم آن دین یا فرقه برمی­گزینند، توان سیاسی و عملکردی آن فرقه یا دین، به شکلی دیگر یا در مکانی دیگر احیا می­شود. در این مقاله با استناد به این نظریه، به بررسی عملکرد عالمان شیعی در دوران فترت پس از صفویان یعنی دورة افاغنه و افشاریان در ایران پرداخته می­شود. گفتنی است این مقاله، دنبال بیان علل کنش‌های افاغنه و نادر در قبال شیعه نیست، بلکه در قبال کنش‌های خاص این دو حکومت، واکنش‌های بزرگان تشیع را برای برون‌رفت از آن کنش‌های مهلک، بررسی می­کند. دستاورد مهم این مقاله این است که برخلاف نظر محققان که تشیع در این دوران کاملاً از رونق افتاد، در واقع، با طرح‌های حساب­شدة عالمان و متولیان برجستة شیعه، توانست از ضعف خارج شود و حتی قلمرو نفوذش به نقاطی دیگر از آسیا مانند هند و چین گسترش بیابد.