جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تردیدى نیست که محور اساسى اندیشه و حرکت سیاسى امام خمینى به واسطه مرجعیّت دینى، بر مبناى اسلام و عمل به تکلیف شرعى(54) بوده است. بنابراین، نوع حاکمیت سیاسى را باید در تفسیر ایشان از رابطه شریعت و سیاست جست‏وجو نمود. از طرف دیگر، به اعتراف اکثریت قریب به اتفاق اندیشمندان و صاحب نظران، امام خمینى تنها مرجع دینى است که بیشترین بها را به مردم و رأى مردم و مشارکت آنها در سرنوشت سیاسى‏شان، داده است. این اندیشه مردم گرایى امام را مى‏توان هم در بینش عرفانى، مشى عمل سیاسى و در بحثهاى انسان‏شناسى و هم در شیوه حکومتى ایشان ردیابى نمود. امّا آنچه براى ما مهم بود، شیوه ترکیب تکلیف الهى با اختیار و نقش مردمى مى‏باشد. امام راحل به عنوان مهمترین شخصیت الهى ـ سیاسى، آنچنان اراده مردم را با انقلاب درآمیخت که هیچ فرازى از انقلاب اسلامى و حکومت جمهورى را منهاى اراده مردم سازگار و مؤر ندانست؛ امّا در عین حال، اصالت و مشروعیت همه امور را به ضوابط دینى مقیّد نموده است. از دیدگاه امام خمینى(ره): خداوند حاکمیت مطلق انسان و جهان را بر عهده دارد و همو، این حاکمیت را به واسطه قاعده لطف و حکمت، از طریق مقررات و احکام الهى به انسان واگذار نموده است و حکومت که شعبه‏اى از ولایت عام و مطلقه رسول ا...است‏درزمان غیبت با همان اختیارات حکومتى، به ولى فقیه مى‏رسد.

گفته شد اندیشه سیاسى حضرت امام(ره) که تشکیل حکومت اسلامى در ایران متبلور عینى آن است، به دلیل خصلت دینى و ماهیت مکتبى خود، از پیوند عمیق و ناگسستنى با نهضت اسلامى در جهان برخوردار بوده است. به طور کلّى آثار و دستاوردهاى نهضت دینى و پیروزمندانه حضرت امام در ارتباط با جنبشهاى اسلامى و نهضت جهانى اسلام را در دو بخش نظرى و عملى مى‏توان تحلیل و ارزیابى کرد. خصلت جهانى بودن انقلاب اسلامى ایران و اصولى چون؛ دعوت ؛ صدور انقلاب، جبهه مستضعفین، ظلم زدایى و استکبار ستیزى و تاکید بر امت اسلامى و وحدت جهانى اسلام، مهمترین محورهایى است که مى‏توان رابطه تاثیر انقلاب اسلامى ایران بر نهضت اسلامى و جنبشهاى اسلامى را ذیل آن طرح و وارسى نمود. از سوى دیگر، مجموعه آثار و دستاوردهاى جهانى انقلاب اسلامى و نقش امام خمینى(ره) نسبت به نهضتهاى اسلامى را در دو بعد کمى و کیفى مى‏توان مورد بحث و بررسى قرار داد. از فرداى پیروزى انقلاب اسلامى به رهبرى امام خمینى(ره) و تحت تاثیر آن، جهان اسلام متحول شد. یکى از تجلیات این تحول را باید در تغییر کمى و کیفى جنبشهاى اسلامى و رهایى بخش جست و جو کرد. از نظر کمى، شمار جنبشهاى اسلامى افزایش یافت و از خاور دور تا کرانه‏هاى اقیانوس اطلس و مغرب اسلامى را در برگرفت که در این خصوص، جنبشهاى رهایى بخش در کشمیر، افغانستان، تونس، الجزایر، آسیاى میانه و کشورهاى حوزه خلیج فارس را مى‏توان نام برد. تغییرات کیفى محسوس‏تر بود؛ حرکتهاى ملى، مارکسیستى و التقاطى رنگ باخته و تحرکات اسلامى نضج گرفت. افغانستان، نمونه جایگزینى قیام اسلامى به جاى حرکات مارکسیستى است و لبنان و فلسطین نمود جانشینى اسلام انقلابى به جاى حرکات قومى و التقاطى است. (35) نمونه روشن تغییر کیفى نهضتهاى اسلامى را در اظهار نظر یکى از پیشگامان نهضتهاى اسلامى چنین مى‏خوانیم: «در نتیجه تاثیر انقلاب اسلامى تحت رهبرى امام خمینى، مسلمانان سراسر جهان به یک زبان و افکار تازه سیاسى براى محاوره دست یافتند. این زبان و افکار سیاسى جدید، به کالبد فرهنگ سیاسى اسلام جان تازه‏اى بخشید و مسلمانان را در سراسر جهان وارد معادلات سیاسى کرد

در این نوشتار مختصر، با اشاره به مفهوم، عناصر، مصادیق و قلمرو آزادى سیاسى ؛ دیدگاه امام خمینى(ره) در باره برخى از مهمترین آزادیهاى سیاسى؛ یعنى: آزادى و حق تعیین سرنوشت و رأى، آزادى بیان، آزادى احزاب و تشکلها و آزادى مذهب را مورد توجه و بررسى قرار دادیم. برخى از یافته‏ها و نتایج بدست آمده از پژوهش حاضر عبارتند از : 1ـ مهمترین نقش مردم در حکومت اسلامى از دیدگاه امام را مى‏توان «ساختار سازى» دانست. مردم در تعیین ساختار مناسب براى حکومت اسلامى نقش اساسى دارند. محتواى این حکومت را قانون الهى تأمین کرده است. مشروعیت حکومت نیز الهى است. 2ـ از دیدگاه امام، حق رأى همگانى بوده و شامل تمامى اقشار و اصناف جامعه مى‏شود؛ مردم از آزادى کامل در رأى دادن برخوردار مى‏باشند و هیچ گونه فشار و تحمیلى در رأى دادن و رأى‏گیرى جایز نیست. مردم باید براساس بینش و شناخت صحیح، در رأى‏گیرى شرکت نمایند. هم چنین کسب آگاهیهاى لازم در رأى دادن ضرورت دارد. 3ـ از دیدگاه امام، «ضرر زدن» به منافع مردم، «توطئه» و «انتقام جویى»، از مهمترین موانع «آزادى بیان» شناخته مى‏شود و حکومت اسلامى داراى چنان پایه‏هاى مستحکمى است که وجود آزادى بیان درصورتى که همراه با موارد مذکور نباشد، نه تنها باعث آسیب زدن به آن نمى‏شود؛ بلکه در راستاى تقویت آن خواهد بود. 4ـ از نظر امام، آزادى تشکیل اجتماعات و مشارکت مردمى، از اهداف اساسى انقلاب مى‏باشد. جمهورى اسلامى ایران، آزادى فعالیت سیاسى اجتماعى را براى گروهها و تشکلها به ارمغان آورده است؛ ولى مهمترین مانع فعالیت گروهها و تشکلهاى سیاسى، مشارکت در طرح براندازى و توطئه علیه نظام است. 5ـ از نظر امام، اقلیتهاى مذهبى در حکومت اسلامى، از آزادى کامل در انجام فرائض مذهبى خود برخوردار بوده و وظیفه حکومت اسلامى حمایت از حقوق آنها است. اقلیتهاى مذهبى آزادى اظهار عقیده خود را نیز دارا هستند؛ امّا نه آزادى خرابکارى. از این رو، حفظ نظام در اینجا نیز از نظر امام، مهمترین معیار رعایت و احترام به اصل آزادى فعالیتهاى مذهبى آنهاست.

در پایان این مقاله، نتیجه ‏اى که از مباحث سیاسى امام در چهار ماه قبل از پیروزى گرفته مى شود، ارائه مى‏گردد. لازم به ذکر است هر چند این نوشته به اختصار و ایجاز، اندیشه‏هاى امام در این دوره حساس و پرحادثه را به تدوین و نظم کشانده؛ امّا تصریح مى شود که امّهات آن را فروگذار نکرده است . لذا نتیجه‏اى که از آن ارائه مى‏شود، محصول دقیق مباحث سیاسى امام خواهدبود. 1ـ امام نه تنها با رژیم سلطنتى به عنوان یک نظام غیرمشروع، طاغوتى و ضد مردمى و غیرقابل قبول و تحمّل، مبارزه مى‏کنند؛ بلکه در طول این مدت اندیشه‏هاى کسانى را که به نحوى خواستار حفظ سلطنت منهاى حکومت هستند نیز مورد نقد قرار مى‏دهند. 2ـ امام با نفى و نقد رژیم سلطنتى، بدیل محکم و همه پسندى تحت عنوان «جمهورى اسلامى» به عنوان نظامى الهى ـ مردمى ارائه مى‏نمایند. سلوک و ضوابط بنیادین نظام سیاسى امام متّصف به قوانین اسلام و متکى به آراى مردم، در تمام مراحل و مراکز است. 3ـ امام در طول این مدت، به انحاى مختلف و با روشهاى گوناگون سعى مى‏کنند تا تلقى و تفسیر دقیقى از اسلام ارائه نمایند. مهمترین اندیشه امام در این وادى، معرفى اسلام به عنوان یک مکتب سیاسى و عبادى است که هم به دنیاى انسانها نظر دارد و هم به آخرتشان. این اندیشه امام، کارکردى دوگانه داشت؛ یکى، مبارزه با کسانى که هیچ بهره اى از اسلام نداشتند و با حکومت آن مخالف بودند، دوّم مبارزه با جریان یا اشخاصى که دم از اسلام و دین مى‏زدند، ولى ترجیح مى‏دادند که دین از سیاست جدا باشد. 4ـ نتیجه چهارمى که از مباحث سیاسى امام حاصل مى‏شود، این است که این رهبر الهى و مردم گرا، انقلاب و قیام را در انحصار هیچ صنف و گروهى قرار نمى‏دادند. احتجاج ایشان این بود که همه ملت به پا خاسته و نهضت از متن تمامى ملت جوشیده است. 5 ـ امام غایات و خواسته‏ هاى اساسى و بنیادین این نهضت را در واقعى ترین شکل و آرمانى‏ترین حالت، در این مى‏دانستند که بااین انقلاب و تأسیس نظام جمهورى اسلامى، «سعادت»،«عدالت»،«آزادى »،«استقلال»،«برخوردارى از نعم الهى»،«رهایى از تمام قیود استعمارى و استبدادى» محقق خواهد شد. و امام این اهداف را در رعایت الگوى سیاسى «جمهورى اسلامى مبتنى بر ضوابط اسلام و متکى بر آراى ملت» متصور مى‏دانستند. 6ـ ماهیت این نظام سیاسى در نگاه امام عبارت بوده است از : خدمتگزارى، دموکراسى، عدالت حقیقى، مسوولیت حکومت در برابر ملت، رضایت و پذیرش مردمى. همه اینها از نظر امام در صورتى حفظ مى شود که قاعده سیاسى، ابتناى نظام به قوانین اسلام و اتکاى حکومت به آراى مردم در جریان مستمر باشد. 7 ـ از نظر امام، در حکومت اسلامى حق حاکمیت و تعیین سرنوشت از آن مردم است و نهادهاى مدنى و مسوولیتهاى سیاسى با نظر و رأى مردم مشروعیت مى‏گیرد. مطابق آراى امام، همه کس و همه چیز در نظام سیاسى اسلام و جمهورى اسلامى ایران، تابع مردم است و هیچ زور و تحمیلى نباید به وجود بیاید. امام بارها مطرح نمودند که حکومت مبعوث مردم است و حاکمان خدمتگزاران و تابعان مردم‏اند. 8ـ در نگاه امام، آزادى حق خدادادى و طبیعى بشر است و به عنوان حق اولیه محسوب مى‏شود. امام در این مباحث مکرر در مکرر اعلام مى ‏کنند که اسلام مرکز و پناهگاه آزادى است و آزادى از بنیادهاى دین اسلام است و در حکومت اسلامى آینده، آزادى به نحو کامل و حقیقى وجود خواهد داشت و استدلال مى‏ کنند، مطابق اصل توحید، لازمه عبودیت الهى، آزادى است. بنابراین، هیچ کس حق سلطه بر دیگرى را ندارد. 9 ـ در این مباحث، هرچند امام معتقد بودند کار ویژه اصلى روحانیون در حکومت اسلامى، «نظارت»، «هدایت»، و «اصلاح» است؛ اما به خاطر شرایط بعدى انقلاب مصلحتا و ترجیحا اعلام کردند روحانیون مسوولیت پستهاى دولتى را برعهده بگیرند تا نظام سیاسى به عنوان اوجب واجبات حفظ شود. 10ـ امام در اغلب نوشته ها، مصاحبه ها و سخنرانیها تأکید مى‏ کنند؛ مشى دیکتاتورى، استبداد، ذلّت پذیرى، فساد، دخالت بیگانگان، ثروت اندوزى، امتیازات، فضاى اختناق و خصلتهاى ضد مردمى، به عنوان ویژگیها و خصوصیات رژیم پهلوى باید از میان برداشته شود و فضاى عدالت، رئوفت، استقلال، آزادى، معنویت، اسلام گرایى، استکبار ستیزى و مردم گرایى ایجاد گردد

تقارن سال 1378 با یکصدمین سال تولد امام خمینى(ره) که به نام او نامگذارى شده است، فرصتى براى باز اندیشى در آثار ایشان فراهم آورده است. آن احیاگر بزرگ دین و مصلح بیدار قرن با باورى عمیق نسبت به جامعیّت و توانایى اسلام، خط بطلان بر تئورى جدایى دین از سیاست کشید و با تکیه بر توده‏هاى عظیم مردمى، انقلاب اسلامى را بامهارتى استثنایى در نظام دو قطبى جهانى رهبرى و هدایت نموده، رژیم پهلوى را در هم شکست و جمهورى اسلامى ایران را بنیان نهاد. محرومان، مستضعفان، پا برهنه‏ها، کوخ نشینان، زاغه نشینان و در یک کلام «طبقات پایین اجتماع»،از جمله مسایلى بود که حمایت و دفاع از آنان، بخش مهمى از توجه امامِ مستضعفان و محرومان را به خود معطوف داشته بود. تا جایى که آنان به عنوان پرچمداران اسلام ناب محمدى (ص)در مقابل اسلام آمریکایى مطرح گردیدند.

آنچه مطرح شد بیان مختصرى از چارچوب کلى مبانى نظرى سیاست خارجى از دیدگاه امام خمینى(ره) بود. در این بحث نظرى که نیازمند تحقیق و پژوهش بیشترى است مطالعه سیاست خارجى با توجه به سه متغیر انسان، محیط و نقشها مورد بررسى قرار گرفت از پژوهش انجام شده مى‏توان استنباط نمود که نقطه عزیمت امام(ره) در نگرش به سیاست خارجى و داخلى، انسان و رفتار اوست بنابر این با استفاده از سطح تحلیل خُرد بهتر مى‏توان نظرات امام(ره) را مطالعه نمود. از دیدگاه امام(ره) همچنان که براى انسان صراط مستقیم وجود دارد براى دولت و زمامداران نیز صراط مستقیم متصور است و تجلى آن در سیاست خارجى همان سیاست نه شرقى و نه غربى است، اگر دولتى در صراط مستقیم قرار گیرد، استراتژیها، اصول، اهداف و عملکرد سیاست خارجى او نیز استمرار حرکت انبیا علیهم السلام خواهد بود. امام(ره) ضمن توجه به عوامل محیطى داخلى و بین المللى مؤثر بر سیاستگزارى خارجى، بر تقویت باورها و ذهنیت عامه مردم، بیدارى و آگاه شدن ملتها جهت تحقق اهداف سیاست خارجى دولت اسلامى تأکید دارند. از دیدگاه امام(ره) صدور انقلاب که همان صدور اسلام ناب محمدى(ص) است، رسالت و تعهد دولت اسلامى مى‏باشد و حمایت از ملل محروم و مستضعف و حمایت از حکومت جهانى اسلام و سایر نقشهاى دولت اسلامى در این راستا مفهوم و معنى مى‏ یابد. امیداست مطالب بیان شده مقدمه مباحث گسترده‏تر و مفیدتر در شناخت ابعاد نظرى آراء و اندیشه امام خمینى در قلمرو سیاست خارجى قرار گیرد.

چنانکه گذشت هدف از نوشته حاضر، بررسى کنش سیاسى روحانیت در قبال نظام سیاسى است. پیروزى انقلاب اسلامى و تأسیس جمهورى اسلامى ایران، به همسویى و هم‏ نگرى ابن بخش از نیروهاى اجتماعى با نظام سیاسى، انجامید. در نتیجه، روحانیان در سه سطح وارد فرایند سیاستگزارى شدند: 1) درتصمیم سازى؛ 2)دراجرا؛ 3) در حل بحرانها. نگاهى به کار ویژه‏ هاى روحانیت، درک این کنشها را آسان‏تر مى‏سازد. حال براى بررسى مبانى رفتارى و سمت‏ گیرى روحانیت نسبت به نظام سیاسى، بهره‏ گیرى از الگوى فرهنگ سیاسى، بهتر راه گشاست. این نکته دور از واقع نیست که در میان روحانیون نیز مانند بسیارى از جوامع کوچک و بزرگ، تسلط یک فرهنگ سیاسى مشخص وجود ندارد و به طور معمول، تألیفى از گونه‏ هاى مختلف فرهنگ سیاسى به چشم مى‏ خورد. بنابر این، از سه گونه کلان فرهنگ سیاسى؛ مشارکت جو، پیرومنش و کوچک اندیش (محدود) مى‏توان سخن گفت.

خرداد، در تاریخ انقلاب اسلامى ایران، اهمیت بسیارى دارد. مظهر جلوه‏هایى فراموش ناشدنى است، و به همین لحاظ، ماه امامت و اجتهاد و، نیز، ماه یکى از مردمى‏ترین انقلاب‏هاى جهان شناخته شده است. امّا خرداد هفتاد و هشت ویژگى خاصى دارد؛ تقارن دهمین سالگرد عروج ملکوتى بنیان‏گذار «جمهورى اسلامى»، با یکصدمین سال میلادش، که از سوى رهبر فرزانه انقلاب «سال امام خمینى» نام گرفته است، فرصتى است که سروشى از اندیشه‏ها و رهنمودهاى امام راحل مورد تأمّلى مجدّد قرار گیرد. اهمیت این گونه تأملات از آن رو است که به نظر مى‏رسد بسیارى از ارکان اندیشه و عناصر اساسى نوآوریهاى امام، در سایه ناشى از «حجاب معاصرت»، «شخصیت ویژه» و یا «محبوبیت‏سیاسى»،وى،ناخواسته‏موردغفلت‏قرارمى‏گیرد.یکى‏از همین نوآورى‏هاى اساسى که به رغم برخى توجّهات مقطعى، همچنان در محاق مانده و هرگز تاکنون به جریانى مسلّط و رایج در مراکز علمى تبدیل نشده است، نگاه تازه امام خمینى به رابطه دین و سیاست، و بطور کلّى مقدمات انقلابى است که در رسالت و ماهیت اجتهاد شیعه فراهم نموده است.

گسست از سنّت اقتدار و طرحى براى تأسیس نظم جدید بر بنیاد آموزه‏هاى دین، ویژگى عمده تجدّد اسلامى در حوزه فکر سیاسى است، و هر پژوهنده تاریخ اندیشه در تمدّن اسلامى، چنین تجدید بنایى را در سیماى نظام «جمهورى اسلامى» چونان نتیجه پیکار الهى ـ سیاسى امام خمینى (ره) ملاحظه مى‏کند. روشن است که سرچشمه‏هاى سنّت ستیزى و نوگرایى اسلامى و مکنون در بنیاد نظام جدید بگونه‏اى است که هرگز نمى‏توان بر پایه سنّت‏هاى فلسفى بزرگى چون فارابى، ابن سینا و صدرالمتألهین از یک سوى، و بخش عظیمى از میراث فقه شیعه از سوى دیگر، توجیهى نظرى بر وجوب و وجود آن در هفت اقلیم تفکر اسلامى تدارک نمود. لاجرم باید سراغ اندیشه‏اى در آثار امام(ره) رفت که با تهافت همان سنّت به طرحى از نظم و تمدن جدید توفیق یافته و طلوع گونه‏اى خاص از تجدّد اسلامى ـ سیاسى را نوید داده است.

شاید بتوان بیشترین موارد تشابه را در جایگاه امنیت، میان اسلام و برداشت انترناسیونالیستى یافت؛ برداشتى که معتقد به همکارى در میان کشورها است. در اینجا دو اصل حفظ دارالاسلام و اصل نفى سبیل در سیاست خارجى اسلام مى‏تواند مورد دقّت قرار گیرد. تلاش براى حفاظت از مملکت اسلامى در ارتباطات مختلف خارجى و همچنین جلوگیرى از تسلط بیگانگان بر بلاد اسلامى، مى‏تواند مبناى همکارى با دول دیگر قرار گیرد. در دیدگاه امام نیز مسایلى چون وحدت جهان اسلام، ترغیب سران دولتهاى بزرگ به توجّه به اسلام(دعوت امام از گورباچف به شناخت بیشتر از اسلام) مى‏تواند مبناى این همکارى قرار گیرد. با وجود این با توجّه به اینکه امام در راستاى استقرار نظام ج.ا.ا کاملاً خودشان را رویاروى امپریالیسم مى‏دیدند، کمتر در زمینه همکارى همه جانبه با دول دیگر اندیشه مى‏ک رد و بیشتر به چگونگى وحدت و ارتباط با امّت اسلامى و ملل مستضعف جهان فکر مى‏ نمود