جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آزادی یکی از پر طرفدارترین و پرجاذبه‌ترین نهادِ اجتماعی انسان است، کاروانِ متحرّک و رو به رشد بشریت پس از کشفِ قانون و درک ضرورت آن در ایجاد نظم و سامان دادنِ امور زندگی فردی و اجتماعی خویش به درکِ ضرورت آزادی رسیدند؛ که در ادبیات اجتماعی عصر حاضر تحول آفرین‌ترین، پربارترین و کهن‌ترین آموزه‌ی معنی دارِ انسان شناختی و جامعه شناختی، شناخته و تعریف شده است؛ که پژوهش‌های انسان‌شناختی عصرمتمدن، انسان را موجودی مترّقی و کاملا آزادی خواه معرفی می‌کند، و معتقدند که انسان در پرتو وضع قانون به آزادی رسیده اند. شاید نخستین بارکه انسان به آزادی اندیشیدند لحظاتی برای سامان دادن به امورجامعه و خود نیازمند وضع قانون شد و انسان ضرورت قانون را پذیرفت لیکن قانون اورا محدود به حرکت در چار چوب شناخته شده و مقبولیت یافته‌ای گردانید؛ او چون نتوانست قانون را حذف کندو به‌اندیشه فرورفت که چگونه بین آزادی قبلی‌طبیعی خود و قانون جمع کند و بدین‌‌سان نخستین احساس از آزادی به‌وجود آمد؛ اما نه احساس نقضی و سلبی، بلکه احساس ایجابی و وجودی. باتکیه به چنین رویکردی، بحث آزادی در حوزه اعتقادی و کلامی یکی از محوری ترین مباحث علمی در حوزه مبانی نظری حضرت امام است که باید دید از دیدگاه کلامی امام تا چه‌حد رسمیت و مطلوبیت دارد. بنابراین، پس از بررسی و تتبع همه‌‌جانبه و گسترده باتوجه به داشته‌ها و یافته‌هایی از امام، به این نتایج نسبتاً کلی و هماهنگ و منسجم، رسیده است: که مبانی کلامی آزادی در اندیشه حضرت امام در قالب شش فصل سازماندهی شده که شاملِ 1) «مبانی معرفت شناسی و آزادی»: در قالب مؤلفه‌های مانند فطرت و آزادی، تفکر و آزادی، وحی و آزادی؛ 2) «مبانی خداشناسی و آزادی»: در پوشش، گزاره‌های توحید عبادی و آزادی، و توحید افعالی و آزادی؛ 3) «مبانی انسان شناسی و آزادی»: در چهارچوب مبانی عزم و اختیار و آزادی، و مطلق گرایی و آزادی؛ 4) «مبانی راهنماشناسی و آزادی»: در پرتو مبانی و گزاره‌های نبوت و آزادی، و امامت و آزادی؛ 5) «مبانی فرجام شناسی و آزادی»: مشتمل برمبانی ثواب و عقاب و آزادی، و خلود و جاودانگی و آزادی، است. بنا براین، با ارائه روش تحلیلی و توصیفی از مبانی کلامی امام در باره آزادی، نیز با این که حضرت امام مبانی فراوانی در باره آزادی دارد اما به‌لحاظ ‌مبانی کلامی ایشان، آزادی انسان در محدوده‌های ذکرشده قابل تعریف و دفاع است. زیرا حضرت امام، از منظر مبانی کلامی باتکیه به دیدگاه اسلام، آزادی انسان را به‌رسمیت می‌شناسد و معتبر می‌داند، از همین معبر، در واقع، از یک طرف آزادی را در قالب آن مبانی یادشده معتبر و قابل دفاع می‌داند و از سوی دیگر، در چهارچوب همان مبانی، محدوده‌ی آزادی انسان را تعیین و تحدید می‌کند.

بحث از «توحید» و «انسان کامل» دو محور اصلی عرفان اسلامی را تشکیل می‌دهد. این دو مفهوم نسبت تنگاتنگ و نزدیکی با یکدیگر دارند، به گونه‌ای که برای رسیدن به توحید، بحث از انسان کامل ضروری است. بررسی رابطه «انسان کامل» با سایر اصطلاحات عرفانی یکی از راه‌های درک بهتر مفهوم «انسان کامل» محسوب می‌شود. در این مقاله به روش تحلیلی و با هدف آشنایی بیشتر با جایگاه حقیقی انسان کامل در عالم هستی و نیز تبیین بخشی از اندیشه عرفانی امام خمینی، رابطه و نسبت انسان کامل با سه تعبیر کلیدی «اسم اعظم»، «جلاء و استجلاء» و «کون جامع» بررسی خواهد شد. در نهایت روشن می‌شود که از نظر وی رابطه انسان کامل با اسم اعظم، رابطه ظاهر و مظهر، با جلاء و استجلاء، رابطه تجلی و متجلی، و با کون جامع، رابطه عینیت است و هر کدام تعبیری از دیگری به شمار می‌آید.

با توجه به انتقادهای گسترده به نظام آموزش و پرورش، افرادی اقدام به راه‌اندازی مجموعه‌هایی متفاوت کرده‌اند؛ از جملۀ آنها، مجموعۀ تمدن‌سازی امام خمینیe است. اعضای این مجموعه، با توجه به مبانی عرفانی امام خمینی مشغول پژوهش و اقدام در جهت تحقق تمدن اسلامی‌اند که برخی فعالیت‌های آنان مستقیم با تعلیم و تربیت ارتباط دارند. آنان معتقدند همه جامعه، مدرسه است. دانش‌آموزان طی فرایند اصلاح ساختارها و انجام دادن فعالیت‌های واقعی و مورد نیاز جامعه، مبتنی بر مبانی تمدنی، آموزش‌های لازم را فرا می‌گیرند و در عمل هم فعالیت‌های مختلفی انجام می‌دهند. با توجه به مبنای عرفانیِ وحدت وجود، علوم را از یکدیگر کاملاً تفکیک نمی‌کنند و معتقدند فعالیت‌های تربیتی، اقتصادی، طبی و...، به یکدیگر ربط دارند. در این پژوهش، این مجموعه به روش خبرگی و نقادی تربیتی بررسی شده است. بسیاری از فعالیت‌های آنها را می‌توان به خوبی هم‌راستای سند تحول آموزش و پروش دید؛ هرچند انتقادهایی نیز به آنها وارد است؛ از جمله: آزمون و خطای متعدد، نبودن نظام ارزشیابی شفافِ دانش‌آموز و مربی، همچنین تغییرات زیاد در برنامه‌ریزی‌ها که به نظر می‌رسد بیشتر به دلیل ابهام در روش‌ها و بهره کافی نگرفتن از کتاب‌ها و پژوهش‌های نظری در برخی زمینه‌ها باشد.

فلسفه دانشی است که بشر با کمک از آن و در حد توان خود، حقیقت و متافیزیک امور را با روش تحلیلی برهانی کشف می‌کند. اجتهاد نیز در علوم اسلامی ملکه‌ای است جهت دستیابی به حجت بر احکام شرعی و استنباط آن از کتاب، سنت، اجماع و عقل یا حصول بر وظیفه عملی در فقدان آن منابع. بنابر این اجتهاد مبتنی بر حقایق، علوم و مراحلی است که جایگاه ورود فلسفه است. خصوصا این که روش تحلیلی برهانی فلسفه در برخی مراحل اجتهاد به کار آید و یا خود فلسفه یکی از علوم مقدماتی اجتهاد شمرده شود. امام خمینی به عنوانی شخصیتی جامع مطرح است که هم در فلسفه و هم در اجتهاد از سرآمدان عصر خود می‌باشد برخلاف بعضی که بین علوم عقلی و نقلی جانب افراط و تفریط را در پی گرفتند. این که از دید امام خمینی فلسفه به عنوان یک کل یا با بخش‌ها و مسائل یا روش خود، چه مقدار با اجتهاد مرتبط بوده و چه نقشی در اجتهاد ایفا می‌کند سوالی است که در این رساله به دنبال پاسخ به آن هستیم. با توجه به مبانی و مبادی فلسفی و عقلی و اجتهادی امام خمینی می‌توان گفت که وی اجتهاد مصطلح و متداول را برای تحقق منویات خویش ناکافی می‌دید و با طرح نظریه زمان و مکان در تبدل موضوعات، تغییر در احکام متغیر را با گذشت زمان بر حسب حکم عقل و نظارت عقل ضروری می‌دانست. در نظر وی روی برتافتن از علوم عقلی خیانت محسوب می‌گردد هرچند به فراخور هر علم، حد خاصی از بهره‌مندی از آن صحیح است. مثلا در علم اصول نباید بین مباحث عرفی و عقلایی و مسائل فلسفی خلط نمود. او هر چند نامی از فلسفه زبان نیاورده اما در مباحث الفاظ علم اصول همچون وضع، استعمال مجازی، عدم تبعیت دلالت از اراده متکلم و ... مباحثی مشترک با این علم دارد. در حوزه فلسفه زبانی وی در فلسفه خود تکیه‌ای بر مباحث فلسفه زبانی و تحلیل آن‌ها نکرده و به تبع در اجتهاد از آن بهره نبرده و بر راه فلسفی حقیقت محور تأکید داشته است. در حوزه فلسفه تحلیلی از یکی از ارکان آن که تحلیل مفهومی باشد در آثار اجتهادی خود نسبتا به شکل زیاد استفاده کرده است. همچنین وی از برخی از قواعد و مسائل فلسفه مابعد الطبیعه در اجتهاد خویش بهره برده است ولی برخی قواعد همچون قاعده الواحد را طرد می‌کند. همینطور برخی مباحث مرتبط با فلسفه‌های مضاف در لابلای آثار اجتهادی ایشان یافت شد. در بحث از عقل نیز، ایشان قاعده ملازمه را علی الاطلاق قبول ندارد و نسبت به استفاده از عقل نظری و عملی در اجتهاد، عملا قائل به تفصیل است.

سبک زندگی سیاسی، شیوه های خاص مواجهه با مهم‌ترین وظایفی است که به جهت نیل به اهداف حاصل از باورها، عواطف و شرایط محیطی در ساحت زندگی سیاسی شکل می گیرد. هر سبک، متأثر از مبانی نظری و مولفه های است که آن سبک را از شیوه های متداول، متمایز می سازد. با توجه به شخصیت معاصر امام خمینی(رحمه الله) و اقدام بی‌نظیر ایشان در به ثمر رساندن انقلاب اسلامی و رهبری آن، در این رساله تلاش شده است مهم ترین مبانی نظری سبک زندگی سیاسی و نیز شیوه های مواجهه با مهم‌ترین وظایف زندگی انسان در حوزه سیاست از منظر ایشان تبیین گردد. بررسی توصیفی ـ تحلیلی آثار امام نشان می‌دهد سبک زندگی سیاسی ایشان متاثر از مبانی نظری برگرفته از حکمت متعالیه، کلام اسلامی، فقه، سیاست، عرفان و حقوق است؛ علاوه بر این وجود مولفه‌هایی مانند ارایه راه کارهای روزآمد، انعطاف پذیری، ساختارشکنی سبب شده است تا شیوه مواجهه امام در حوزه چالش‌ها و مسایل سیاسی تبدیل به سبکی منحصر به فرد گردد.

مسئله امامت به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مسائل کلامی در میان فرق اسلامی است که در مکتب عرفای شیعی، با مسئله عرفانی فیض و انسان کامل سخت درهم‌تنیده است. این درهم‌تنیدگی را می‌توان در آثار عارف شیعی، سید حیدر آملی، به‌وضوح مشاهده نمود. دسترسی جناب سید حیدر به روایات اهل‌بیت و منابع شیعی و دریافت ژرف از باور به امامت، همچنین تسلط وی بر مبانی عرفانی موجب شد میان نگاه عرفان و شیعه در بحث انسان کامل، پیوند برپا کرده، امام و انسان کامل را دو برداشت از یک حقیقت واحد معرفی کند و از این رهگذر به بیان یکسانی تصوف و تشیع بپردازد. از سوی دیگر امام خمینی به‌عنوان فیلسوف پیرو مکتب صدرالمتألهین و عارف متأثر از مکتب ابن عربی در آثار خود به بررسی هستی شناسانه انسان کامل پرداخته است. تأثر امام، از حکمت متعالیه و اجتهاد ایشان در عرفان نظری به‌نوبه خود قابلیت بررسی و پژوهش اختصاصی اندیشه‌های ایشان درزمینه امامت را فراهم می‌آورد. اهل معرفت در رویکرد خویش به مسئله امامت، ضرورت وجود امام و ولی را به‌عنوان انسان کامل و نقش او در سلوک به‌سوی حق، موردبحث قرار می‌دهند. در این شیوه از رویکرد، ابعاد ژرف‌تری از حقیقت امامت موردعنایت قرار می‌گیرد و آنچه با چنین روی‌آوردی به دست می‌آید، از نگرش اصیل شیعی بیرون نیست. از دید سید حیدر آملی و امام خمینی، امام، آیینه تمام نمای حق و مظهر تام اسماء و صفات الهی و جامع مراتب حقی و خلقی است. او واسطه فیض الهی و رابط میان حق و خلق می‌باشد. او جان هستی است که با وجودش هستی ممکنات حیات می‌یابد و با نبودش نابود می‌گردد و جهان، آنی بدون فیض وجودی امام باقی نخواهد بود.

این پژوهش بر آن است با بررسی منظومه‌ی اعتقادی تشیع عقاید اختصاصی شیعیان اثنی‌عشریه را دریافته و به توصیف و تحلیل آنها از دیدگاه و بیان امام خمینی(ره)، بنیان‌گذار کبیر انقلاب اسلامی بپردازد. روش گردآوری داده‌ها در این پژوهشِ نظری، روش کتابخانه‌ای است و با بهره‌مندی از ابزار فیش‌نویسی و فهرست‌نویسی به توصیف و تحلیل داده‌ها پرداخته شده. با بررسی عقاید مسلمانان می‌توان دریافت که مسلمانان در اصل آموزه‌های توحید و معاد دیدگاه‌های مشترکی دارند و فروعی از این دو اصل به عنوان عقاید اختصاصی شیعیان مطرح می‌شود. تمسک شیعه به آموزه‌های اصیل قرآنی در کنار گنجینه‌ی علم اهل بیت علیهم‌السلام راهگشای آنها در پاسخگویی به مسائل و شبهات مطرح شده است. نظریه‌ی «امر‌بین‌الامرین»، آموزه‌ی «بداء» و اعتقاد به توحید به صورت «توحید ذاتی، صفاتی و افعالی» در کنار هم از جمله اختصاصات شیعه در ساحت خداشناسی و تبیین خاص شیعه از عدل، به عنوان مسأله‌ای که اختصاصی بودن آن در حوزه‌ی مسائل مرتبط با خدا قابل تأمل است، جای می‌گیرد. در ساحت آخرت و فرجام‌شناسی نیز آموزه‌ی شفاعت و اعتقاد شیعیان به شفاعت اهل بیت علیهم السلام و کارگزاری اهل بیت علیهم السلام از سوی خدا در امور مرتبط با قیامت از اختصاصات ساحت آخرت‌شناسی است. شیعیان در برخی مسائل دیگر نیز با هر یک از فرق اسلامی تفاوت نظر دارند ولی این موارد اختصاصی محسوب نمی‌شود و علاوه بر شیعیان برخی دیگر از فرق کلامی اسلام نیز بدان معتقدند. در این پژوهش پس از بیان ساختار کلی کلام اسلامی، آنچه به عنوان عقاید اختصاصی شیعه برشمرده شده، بر آثار امام خمینی(ره) عرضه شده است؛ نگاه جامع امام(ره) به مسائل به عنوان اسلام‌شناسی جامع الاطراف که فلسفه و عرفان و کلام را در تبیین آموزه‌های شیعی به صورت متوازن و هماهنگ به کار گرفته‌اند، موجب تکامل و یا تمایز دیدگاه‌های ایشان نسبت به سایر اندیشمندان مسلمان شده است. امام(ره) اختصاصاتی نیز در حوزه‌ی عقاید اسلامی دارند که در قالب نوع بیان خاص، تئوری جدید در پاسخ به شبهات و یا برهانی نو قابل طرحند. برهان فطرت، برهان ایشان در اتصاف صفات الهی که منجر به طرح دیدگاه‌های خاصی در مورد صفات الهی از سوی ایشان شده، تقریر خاص ایشان از معاد جسمانی و عقلی را می‌توان از اختصاصات کلامی امام(ره) دانست.

جهت تبیین نسبت میان علم و عمل، لازم است قبل از هرچیزی منشأ و خاستگاه این دو امر یعنی نفس ناطقه انسان از منظر عرفان اسلامی مورد مطالعه قرار گیرد. از دیدگاه عارفان مسلمان، ‌انسان مظهر جامع اسماء الهی و نسخه عالم تکوین است. کمال و سعادت واقعی انسان نیز در نیل به «قرب» الهی است و این یعنی ارتقاء نفس ناطقه از نازل‌ترین مرتبه (ناسوت) به عوالم و نشئات بالاتر یعنی ملکوت، جبروت و لاهوت. آدمی برای حرکت در این مسیر، زاد و توشه‌ای جز علم و عمل ندارد. علم یک حقیقت وجودی مشکک است که به دو قسم حصولی و حضوری تقسیم می‌شود. علم حصولی یا علم دراست مقدمه عمل جوارحی و جوانحی است و این دو قسم عمل، خود شرط تحقق علم حضوری یا علم وراثت می‌باشند. البته علم حضوری نیز به نوبه خود سطح کیفی عمل جوارحی و جوانحی را ارتقاء‌ می‌بخشد. پس علم و عمل دو مقوله درهم تنیده و ممزوج با یکدیگرند و اساساً نمی‌توان آنها را جدای از همدیگر تلقی کرد. دقت نظر و تأمل بر دو مفهوم «فکر» و «ذکر» و تحول و تطور فکر به ذکر، بیانگر این امتزاج و درهم آمیختگی علم و عمل در عرفان اسلامی است. همچنین ایمان و توحید دو امر مهمی هستند که قطع‌نظر از جایگاه آنها در شریعت و کلام اسلامی، در حوزه عرفان نیز سهم بسزایی در تعیین نسبت میان علم و عمل دارند. این نقش اساسی وقتی بیشتر آشکار می‌گردد که ذو مراتب بودن ایمان و توحید تبیین شود و نسبت آنها با مراتب یقین (علم الیقین،‌ عین الیقین، حق الیقین) مورد بررسی قرار گیرد. در خود توحید که از «توحید علم» آغاز می‌شود و به «توحید حال» و «توحید مشاهده» ختم می‌گردد، پیوند علم و عمل به طرز روشنی ملاحظه می‌شود؛ چه ابتدا و انتهای توحید از سنخ علم است و میانه آن از جنس عمل؛ یعنی «توحید حال» هرچند از «توحید علم» و «توحید مشاهده» بهره و حظّی دارد ولی خود عمل جوانحی است؛ پس توحید از علم (حصولی) آغاز می‌شود، به عمل (جوانحی) می‌رسد و به علم (حضوری) خاتمه می‌یابد.

پژوهش حاضر با هدف بررسی و واکاوی مفهوم آزادی در اندیشة حضرت امام خمینی (ره) به انجام رسیده است ؛ چرا که آزادی یکی از مؤلفه های ماهیت انسان است که اگر ظرفیت و قابلیت بالقوه ی آن بالفعل شود ، به طور شگفت آوری به شکوفایی خلاقیت و استعدادهای انسان منجر خواهد شد و شور و نشاط حاصل از آن ، جامعه ای پویا ، فعال و سرزنده ایجاد خواهد کرد ، اما اگر این مؤلفه توسط خود انسان یا عوامل بیرونی محدود و سرکوب شود یا مورد بی مهری و بی توجهی قرار گیرد ، به همان نسبت بخشی از سیر تکاملی انسان ناقص خواهد شد.. نوع تحقیق توصیفی – تحلیلی و روش گردآوری اطلاعات نیز کتابخانه ای و با تکیه بر روش تحلیل محتوای مجموعه صحیفه امام می باشد . چنانچه ابتدا مفهوم آزادی از دیدگاه حضرت امام خمینی (ره) مورد بحث قرار گرفت و سپس با تحلیل بیانات و سخنان ایشان ، در نهایت دستاورد پژوهش بدین صورت بوده است که آزادی از حیث معنا ، مبانی ، ماهیت ، مرزها ، محدوده ، قلمرو و ریشة آن می بایست از منظر حضرت امام مورد بررسی و مداقه قرار بگیرد ؛ بنابراین بر اساس اطلاعات گردآوری شده به طور کلی می توان گفت آزادی بنا به اندیشة امام خمینی (ره) ریشه ی الهی و وحیانی دارد و محدودة آن براساس قوانین الهی است .

رسالة «مصباح الهدایه» یکی از آثار عرفانی حضرت امام خمینی(ره) بوده که در دو مشکات تدوین گردیده است. ایشان در مشکات اول در 16 مصباح در باب ولایت مطلقة محمدیه(ص) و نظام علمی حضرت حق به سخن پرداخته‌اند و در مشکات دوم پیرامون آثار ولایت و نبوت به بحث در سه مصباح پرداخته‌اند که مصباح اول مشتمل بر 21 نور بوده و مشتمل بر بحثی در بعضی اسرار عالم امر است. مصباح دوم، در اسرار خلقت و نبوت در نشئه غیبت تدوین گردیده و در بردارنده 13 مطلع است که در خاتمه مطلع سیزدهم به مراتب چهارگانه توحید اشاره شده است. مصباح سوم نیز در اسرار خلافت، نبوت و ولایت در نشئه ظاهر و خلق و سرّ بعثت انبیا و مقایسه مقام آن بزرگواران با پیامبر خمتی مرتبت(ص) به نگارش در آمده و مشتمل بر 12 ومیض است. کتاب حاضر، شرحی بر کتاب گرانقدر و ارزشمند حضرت امام خمینی(ره) است.