جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

توجه به مبانی اخلاق برای دست‌یابی و شناخت دستورالعمل‌های معین رفتار انسانی، یکی از ضروریات حوزه نظری اخلاق است. مبانی معرفت‌شناسی از جمله مبانی مطرح در حوزه فرااخلاق است که به تعیین ملاک‌های کلی در شناخت احکام و گزاره‌های اخلاقی پرداخته، منابع و راه‌های معرفتی را می‌کاود و ارزش‌گذاری می‌کند. این مقاله در صدد است با تکیه بر اندیشه‌های کلامی سید مرتضی، مبانی معرفت‌شناسی اخلاق را شناخته، میزان تأثیر آنها در معرفت اخلاقی را بیان کند. حس و شهود و عقل و وحی با زیرمجموعه‌هایی همچون نظر و تحقیق، علم، حسن و قبح عقلی در حوزه عقل و قرآن، اخبار و روایات، نسخ و اجماع ارکان مبانی معرفت‌شناسی از دیدگاه سید مرتضی(ره) را تشکیل می‌دهند که به نظر می‌رسد در نگرش سید مرتضی(ره) عقل مهم‌ترین منبع معرفتی در اخلاق به شمار می‌آید و می‌توان پذیرش آن را به مثابه نخستین گام برای شناخت و در نتیجه توانایی بر انجام تکالیف اخلاقی دانست. دیگر منابع معرفتی اخلاق در صورت اثبات منبعیت آنها نیز اعتبارشان را از عقل گرفته، در رتبه بعدی در معرفت‌شناسی اخلاقی قرار می‌گیرند.

مسأله‌ی خلود در عذاب جهنّم یکی از پر مناقشه‌ترین مسائل اعتقادی مربوط به مباحث معاد است که عده‌ی کثیری از دانشمندان و عالمان دینی را به خود مشغول کرده و صاحب‌نظران فراوان در علوم مختلف را به چالش کشیده است. عارفان، فیلسوفان، متکلّمان، مفسّران و دیگر دانشمندان دینی در این مورد اظهار نظر کرده و هر یک فهم خود را بیان داشته‌اند. ابن‌عربی و امام خمینی دو عارف و متفکّر برجسته جهان اسلام معتقدند که انسان‌ها در جهنّم عذاب دائمی نخواهند داشت و سرانجام از عذاب نجات پیدا خواهند کرد هر چند که جایگاه ابدی آن‌ها جهنّم باشد. به عقیده ایشان خلود در جهنّم به معنای خلود در عذاب نیست و با آن ملازمه ندارد. انسان‌های گرفتار در جهنّم پس از چشیدن عذاب و قابلّیت یافتن برای درک فیض خاص الهی مشمول رحمت حضرت حق‌تعالی شده و از عذاب‌های جهنّم نجات می‌یابند. البته این دو متفکر بزرگ اختلافات جزئی هم در این زمینه با هم دارند. این پژوهش با روش تحلیل محتوایی گفتار این دو متفکر بزرگ ضمن تبیین و مقایسه‌ی این دو دیدگاه به نقد و بررسی و رد نظریه‌ی ایشان می‌پردازد.

تبیین و توجیه کیفیت معاد جسمانی در دیدگاه امام خمینی، کارآیی حکمت صدرایی و مبانی عمیق آن در تبیین و تحکیم باورهای دینی را به نمایش می‌گذارد و از تفکر پویا و فعال حکمت متعالیه در ادوار مختلف خبر می‌دهد. اما برخی در این فضا با شبهه‌آفرینی، به تحریف نظریات ایشان برخاسته‌اند تا به تبع آن، صدراستیزی را ـ به‌ویژه در نظریه معاد جسمانی ـ به معظم‌له نسبت دهند. نقد مستند به تقریر مستحکم امام از معاد جسمانی صدرایی و تبیین و تحلیل آمیخته به دفاع ایشان از مبانی فلسفی حکمت متعالیه، ضمن رد ادعاهای شبهه‌محور برخی تفکیک‌گرایان، راه‌گشای نیل به اندیشه ناب حکمت متعالیه نیز خواهد بود. مبانی متعالی امام خمینی1 همان مبانی صدرایی با تبیین و توجیه مبتنی بر درون‌مایه‌های دینی و آیات و روایات می‌باشد. امام نگاه چند جانبه صدرالمتألهین به معاد را در اضلاع معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی و علم‌النفس دنبال نموده و آن را وافی به درک کیفیت معاد معرفی می‌کند. ایشان در بُعد معرفتی، گذر از سطحی‌نگری و عوام‌گرایی در درک کیفیت جسمانیت معاد و رد معاد عنصری را شرط لازم اعلام می‌کند و در بُعد هستی‌شناختی، مراتب وجودی نفس در دو نشئه و تفاوت رتبی وجود دنیا و آخرت و ارتقای وجودی جسم از وجود بالقوه و مادی به وجود بالفعل را مورد اهتمام قرار می‌دهد. همچنین در بُعد معرفت نفس، نشأت وجودی نفس و کیفیت وجود آن در نشئات مختلف و رابطه نفس و بدن را برای درک کیفیت جسمانیت معاد شرط اساسی می‌داند.

توجه بُعد روحاني انساني و تلاش در جهت شكوفا شدن آن مقوله‌يي است كه با عنوان معنويت از آن ياد ميگردد. رشد و پرورش معنويت انساني بخصوص در دوران كودكي، آنهم در دنيايي كه طوفان فناوري، ارتباطات، تكثر آراء و تشتت افكار از هر سو آن را تهديد ميكند، شرط تحقق سلامت رواني است. روانشناسان در روند تربيت معنوي كودك، بر دو مؤلفه بنيادي تأكيد كرده‌اند كه عبارتند از: هوش معنوي و هوش اخلاقي (فضيلت). حضرت امام معنويت را توجه ارادي به عالم معنا دانسته كه داراي مراتب است و براي نيل به مقام انسان كامل صورت ميپذيرد. تربيت معنوي از منظر اين دو حكيم تربيتي توحيدي است كه متربي، مربي و تربيت سه ضلع آن را تشكيل ميدهند. در نگاه امام، علاوه بر مربي و متربي، مؤلفه‌هاي اساسي ديگري نيز در تربيت معنوي كودك وجود دارد كه عبارتند از فطرت، تفكر، اراده و اعتدال. ايشان تربيت معنوي كودك را توجه دادن كودك به عالم معنا در جهت به فعليت رساندن ابعاد فطري و معنوي وجودش با هدف نيل به غايت نهايي ميداند و رسيدن به اين امر را هم ناشي از اراده انسان پس از تولد و هم حاصل تأثير احوالات والدين در پيش از تولد تلقي ميكند.

یکی از اقسام تقیه، تقیه مداراتی است. هدف از این تقیه، جلب محبت مخالفان و وحدت کلمه بین مسلمین است، بدون اینکه مانند تقیه خوفی، خوف ضرری در میان باشد. از نگاه امام خمینی، تقیه مداراتی به لحاظ حکم تکلیفی،‌ در عصر کنونی و در حضور شیعیان در موسم حج و شرکت آنها در نماز جماعت مسجدالحرام و مسجدالنبی واجب است. به لحاظ حکم وضعی نیز عمل مقرون به این تقیه، مجزی بوده، کفایت از مأمور به واقعی می­کند. این آرا اهمیت فوق‌العاده­ وحدت و هم‌گرایی مسلمین را در اندیشه امام خمینی نشان می­دهد و دیدگاه ایشان می­تواند نقش بسزایی در وحدت و هم‌گرایی مسلمین داشته باشد.

اشو یکی از عرفای نوظهور هندی است که به اصطلاح جزء عرفان‌های سکولار می‌باشد و تعلیمات وی شامل مبانی: نفی خدای ادیان و در مقابل معرفی خدای متشّتت، نفی مذاهب و شرایع پیشین است، عرفان اشو دارای شاخصه‌هایی است که از جمله می‌توان به: مراقبه، نسبی‌گرایی و تکّثر، اصالت درون، تناسخ و نفی عقل و ذهن اشاره کرد، این عرفان انسان را به خودخواهی و منفعت‌جویی می‌رساند تا جایی که همه چیز حتّی خدا وسیله کسب منفعت و لذت نفس می‌شود که توجه تمام و کمال انسان به سوی لذایذ دنیای مادی و بی‌توجهی به واقعیات اجتماعی است. در این مقاله، مبانی عرفانی امام(ره): توحید، انسان و آزادی، شریعت، معاد، مراقبه، غایت (فناء فی الله) و ویژگی‌های عرفانی امام خمینی(ره) بیان گردیده، که در واقع عرفان امام دارای شاخصه‌های اصیلی است که از یک سو راه ایشان را از عرفان‌های نوظهور امروزی متمایز می‌کند و از سویی دیگر، تفسیر ایشان از جهان هستی با اتکا بر قرآن کریم و سنت معصومین- علیهم‌السلام- علاوه بر توجه به معنویت در جنبه‌های فردی، جنبه‌های اجتماعی را هم دربر می‌گیرد به طوری که منشأ ایجاد نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران گردید.

همان اندازه که تصدیق به وجود «اراده»، در انسان امری بدیهی و وجدانی است، شناخت معنا و حقیقت «اراده» امری پیچیده و مشکل است. به همین دلیل علی رغم وحدت نظر متفکران در وجود اراده، در تفسیر و بیان ماهیت کلی آن اختلاف نظر وجود دارد. برخی از فیلسوفان اسلامی «اراده» را از کیفیات نفسانی می دانند و ضد آن را «کراهت» می دانند. ابن سینا معتقد است اراده کردن یک چیز به معنای تصور آن چیز است و در واقع ایشان اراده را به عنوان مبداء فعل می داند و معتقد است که تصور در متصور، میلی را برای انجام فعل بر می انگیزاند. مرحوم صدرای شیرازی معتقد است که اراده «شوق شدید به کسب مراد و جزء اخیر علت تامه است». علامه طباطبایی اراده را کیف نفسانی می داند اما متفاوت با کیفیاتی مثل علم و شوق، و معتقد است که اراده با فعل معیت داشته و قبل و بعد از آن، نمی تواند وجود داشته باشد. مرحوم امام خمینی اراده را فعلی از افعال نفس می دانند. اراده خود پدیده ای است که علت می طلبد، ملاصدرا علت «اراده» را، اراده و یا طبیعت انسان نمی داند چون در این صورت منجر به تسلسل می شود، همچنانکه ابن سینا می گوید: «نفس مضطری است در هیات مختار». از این جهت، برخی به این نکته تصریح کرده اند که علت «اراده» عوامل بیرونی است.