جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بیش از 10 سال از رحلت امام خمینى مى‏گذرد، در حالى که سیاستهاى منطقه‏اى خاورمیانه هنوز از رهنمودهاى ایشان تأثیر مى‏پذیرد. در دهه1950 جمال عبدالناصر، مرد اول خاورمیانه بود. او هیجانات سیاسى منطقه‏اى را به اوج خود رساند و ناسیونالیسم عربى را به عنوان محورى براى مبارزه با استعمار و اسرائیل به کار گرفت. شکست نظامى اعراب در جنگهاى 1956 و1967 بسیارى از امیدها را بر باد داد . خاورمیانه دچار خلأ گردید و در این شرایط، روند لیبرالیزه شدن سیاستهاى منطقه‏اى فراهم آمد. در دهه 1970؛ ایران، کشورهاى خاورمیانه و نظام بین‏الملل شاهد ظهور یکى دیگر از چهره‏هاى حادثه ساز خاورمیانه بود. امام خمینى در ایران ظهور کرد؛ امّا پیروزى انقلاب ایران و مؤلفه‏هاى رفتارى اش، از وى چهره اى فرامّلى ساخت . جهان اسلام، مخاطب دائمى ایشان بود و به همین دلیل، به موازات انقلاب ایران، جنبش اسلامى خاورمیانه نیز توسعه و گسترش یافت.

در پایان این مقاله، نتیجه ‏اى که از مباحث سیاسى امام در چهار ماه قبل از پیروزى گرفته مى شود، ارائه مى‏گردد. لازم به ذکر است هر چند این نوشته به اختصار و ایجاز، اندیشه‏هاى امام در این دوره حساس و پرحادثه را به تدوین و نظم کشانده؛ امّا تصریح مى شود که امّهات آن را فروگذار نکرده است . لذا نتیجه‏اى که از آن ارائه مى‏شود، محصول دقیق مباحث سیاسى امام خواهدبود. 1ـ امام نه تنها با رژیم سلطنتى به عنوان یک نظام غیرمشروع، طاغوتى و ضد مردمى و غیرقابل قبول و تحمّل، مبارزه مى‏کنند؛ بلکه در طول این مدت اندیشه‏هاى کسانى را که به نحوى خواستار حفظ سلطنت منهاى حکومت هستند نیز مورد نقد قرار مى‏دهند. 2ـ امام با نفى و نقد رژیم سلطنتى، بدیل محکم و همه پسندى تحت عنوان «جمهورى اسلامى» به عنوان نظامى الهى ـ مردمى ارائه مى‏نمایند. سلوک و ضوابط بنیادین نظام سیاسى امام متّصف به قوانین اسلام و متکى به آراى مردم، در تمام مراحل و مراکز است. 3ـ امام در طول این مدت، به انحاى مختلف و با روشهاى گوناگون سعى مى‏کنند تا تلقى و تفسیر دقیقى از اسلام ارائه نمایند. مهمترین اندیشه امام در این وادى، معرفى اسلام به عنوان یک مکتب سیاسى و عبادى است که هم به دنیاى انسانها نظر دارد و هم به آخرتشان. این اندیشه امام، کارکردى دوگانه داشت؛ یکى، مبارزه با کسانى که هیچ بهره اى از اسلام نداشتند و با حکومت آن مخالف بودند، دوّم مبارزه با جریان یا اشخاصى که دم از اسلام و دین مى‏زدند، ولى ترجیح مى‏دادند که دین از سیاست جدا باشد. 4ـ نتیجه چهارمى که از مباحث سیاسى امام حاصل مى‏شود، این است که این رهبر الهى و مردم گرا، انقلاب و قیام را در انحصار هیچ صنف و گروهى قرار نمى‏دادند. احتجاج ایشان این بود که همه ملت به پا خاسته و نهضت از متن تمامى ملت جوشیده است. 5 ـ امام غایات و خواسته‏ هاى اساسى و بنیادین این نهضت را در واقعى ترین شکل و آرمانى‏ترین حالت، در این مى‏دانستند که بااین انقلاب و تأسیس نظام جمهورى اسلامى، «سعادت»،«عدالت»،«آزادى »،«استقلال»،«برخوردارى از نعم الهى»،«رهایى از تمام قیود استعمارى و استبدادى» محقق خواهد شد. و امام این اهداف را در رعایت الگوى سیاسى «جمهورى اسلامى مبتنى بر ضوابط اسلام و متکى بر آراى ملت» متصور مى‏دانستند. 6ـ ماهیت این نظام سیاسى در نگاه امام عبارت بوده است از : خدمتگزارى، دموکراسى، عدالت حقیقى، مسوولیت حکومت در برابر ملت، رضایت و پذیرش مردمى. همه اینها از نظر امام در صورتى حفظ مى شود که قاعده سیاسى، ابتناى نظام به قوانین اسلام و اتکاى حکومت به آراى مردم در جریان مستمر باشد. 7 ـ از نظر امام، در حکومت اسلامى حق حاکمیت و تعیین سرنوشت از آن مردم است و نهادهاى مدنى و مسوولیتهاى سیاسى با نظر و رأى مردم مشروعیت مى‏گیرد. مطابق آراى امام، همه کس و همه چیز در نظام سیاسى اسلام و جمهورى اسلامى ایران، تابع مردم است و هیچ زور و تحمیلى نباید به وجود بیاید. امام بارها مطرح نمودند که حکومت مبعوث مردم است و حاکمان خدمتگزاران و تابعان مردم‏اند. 8ـ در نگاه امام، آزادى حق خدادادى و طبیعى بشر است و به عنوان حق اولیه محسوب مى‏شود. امام در این مباحث مکرر در مکرر اعلام مى ‏کنند که اسلام مرکز و پناهگاه آزادى است و آزادى از بنیادهاى دین اسلام است و در حکومت اسلامى آینده، آزادى به نحو کامل و حقیقى وجود خواهد داشت و استدلال مى‏ کنند، مطابق اصل توحید، لازمه عبودیت الهى، آزادى است. بنابراین، هیچ کس حق سلطه بر دیگرى را ندارد. 9 ـ در این مباحث، هرچند امام معتقد بودند کار ویژه اصلى روحانیون در حکومت اسلامى، «نظارت»، «هدایت»، و «اصلاح» است؛ اما به خاطر شرایط بعدى انقلاب مصلحتا و ترجیحا اعلام کردند روحانیون مسوولیت پستهاى دولتى را برعهده بگیرند تا نظام سیاسى به عنوان اوجب واجبات حفظ شود. 10ـ امام در اغلب نوشته ها، مصاحبه ها و سخنرانیها تأکید مى‏ کنند؛ مشى دیکتاتورى، استبداد، ذلّت پذیرى، فساد، دخالت بیگانگان، ثروت اندوزى، امتیازات، فضاى اختناق و خصلتهاى ضد مردمى، به عنوان ویژگیها و خصوصیات رژیم پهلوى باید از میان برداشته شود و فضاى عدالت، رئوفت، استقلال، آزادى، معنویت، اسلام گرایى، استکبار ستیزى و مردم گرایى ایجاد گردد

هدف این مقاله، نشان دادن عناصر اساسى مورد نیاز براى برپایى حکومت جمهورى از سویى و نشان دادن موضعگیرى‏هاى حضرت امام (ره) در باره آنها از سوى دیگر بود. همان طور که در طول مقاله بیان شد، تمامى عناصر اساسى شرایط حکومت دینى به وسیله حضرت امام (ره) بیان نشده‏اند و از این جهت نمى‏توان به یک نظریه (Theory)کامل از ایشان رسید. اما مکتب فقهى ـ سیاسى ایشان بویژه باارایه مقولاتى ؛ چون: تعریف عمومى‏تر از اجتهاد، احکام حکومتى، نقش زمان و مکان و عنصر مصلحت، مى‏تواند الگوى عمومى و حکومت قانونى ایشان را گسترش داده و نسبت آن را با شرایط حکومت جمهورى ارزیابى کند. اینک بر رهروان آن مکتب است که کمر همت بربندند و به گسترش اندیشه سیاسى ایشان بپردازند.

گفته شد اندیشه سیاسى حضرت امام(ره) که تشکیل حکومت اسلامى در ایران متبلور عینى آن است، به دلیل خصلت دینى و ماهیت مکتبى خود، از پیوند عمیق و ناگسستنى با نهضت اسلامى در جهان برخوردار بوده است. به طور کلّى آثار و دستاوردهاى نهضت دینى و پیروزمندانه حضرت امام در ارتباط با جنبشهاى اسلامى و نهضت جهانى اسلام را در دو بخش نظرى و عملى مى‏توان تحلیل و ارزیابى کرد. خصلت جهانى بودن انقلاب اسلامى ایران و اصولى چون؛ دعوت ؛ صدور انقلاب، جبهه مستضعفین، ظلم زدایى و استکبار ستیزى و تاکید بر امت اسلامى و وحدت جهانى اسلام، مهمترین محورهایى است که مى‏توان رابطه تاثیر انقلاب اسلامى ایران بر نهضت اسلامى و جنبشهاى اسلامى را ذیل آن طرح و وارسى نمود. از سوى دیگر، مجموعه آثار و دستاوردهاى جهانى انقلاب اسلامى و نقش امام خمینى(ره) نسبت به نهضتهاى اسلامى را در دو بعد کمى و کیفى مى‏توان مورد بحث و بررسى قرار داد. از فرداى پیروزى انقلاب اسلامى به رهبرى امام خمینى(ره) و تحت تاثیر آن، جهان اسلام متحول شد. یکى از تجلیات این تحول را باید در تغییر کمى و کیفى جنبشهاى اسلامى و رهایى بخش جست و جو کرد. از نظر کمى، شمار جنبشهاى اسلامى افزایش یافت و از خاور دور تا کرانه‏هاى اقیانوس اطلس و مغرب اسلامى را در برگرفت که در این خصوص، جنبشهاى رهایى بخش در کشمیر، افغانستان، تونس، الجزایر، آسیاى میانه و کشورهاى حوزه خلیج فارس را مى‏توان نام برد. تغییرات کیفى محسوس‏تر بود؛ حرکتهاى ملى، مارکسیستى و التقاطى رنگ باخته و تحرکات اسلامى نضج گرفت. افغانستان، نمونه جایگزینى قیام اسلامى به جاى حرکات مارکسیستى است و لبنان و فلسطین نمود جانشینى اسلام انقلابى به جاى حرکات قومى و التقاطى است. (35) نمونه روشن تغییر کیفى نهضتهاى اسلامى را در اظهار نظر یکى از پیشگامان نهضتهاى اسلامى چنین مى‏خوانیم: «در نتیجه تاثیر انقلاب اسلامى تحت رهبرى امام خمینى، مسلمانان سراسر جهان به یک زبان و افکار تازه سیاسى براى محاوره دست یافتند. این زبان و افکار سیاسى جدید، به کالبد فرهنگ سیاسى اسلام جان تازه‏اى بخشید و مسلمانان را در سراسر جهان وارد معادلات سیاسى کرد

با شعله‏ور شدن زبانه‏هاى نهضت اسلامى، «بر چیده شدن نظام شاهنشاهى»، «انقراض دودمان پهلوى، در کنار «کوتاه کردن دست ایادى چپ و راست از کشور»،(1) به عنوان اهداف اولیه و سلبى انقلاب مطرح شدند. اگرچه در آستانه پیروزى نهضت، زمزمه «شاه سلطنت کند نه حکومت» بارها و بارها به رهبر نهضت و سایر دست اندرکاران آن توصیه مى‏شد، و پاره‏اى از رجال ملى و سیاسى نیز به منظور قبولاندن چنین پیشنهادى در مسیر تهران ـ پاریس رفت و آمد مى‏کردند، اما حرکت توفنده مردم و نیز ایستادگى امام خمینى، تردیدى در حقانیت اهداف سلبى انقلاب به جاى نگذاشت و نهضت تا سرنگونى سلطنت، ادامه یافت. مهمترین موضوعى که از این پس براى همگان سؤال برانگیز شد، این بود که هدف ایجابى انقلاب در باب ساختار قدرت چیست؟ و امام خمینى چه نوع حکومتى بر ویرانه‏هاى سلطنت ایرانى، بنا خواهد کرد؟

به طور کلى، مى‏توان گفت حضرت امام قدرت را ذاتا خیر و کمال مى‏داند و قدرت سیاسى را، هم به لحاظ منشأ و خاستگاه و هم به لحاظ غایاتى که تحقق آن‏ها در گرو وجود قدرت است، ضرورتى همیشگى مى‏داند. مهم‏ترین این غایت‏ها تهذیب نفوس و تأمین سعادت انسان‏هاست؛ اما در عمل، همواره انسان‏هاى غیر مهذب در رأس حکومت‏ها قرار گرفته‏اند که منشأ گسترش فساد در کل ساختار سیاسى و در مرحله بعدى در کل جامعه بوده‏اند. در اینجا این پرسش همیشگى مطرح مى‏گردد که: «چه کسى باید حکومت بکند؟» اگر قدرت خیر است و اگر منشأ فساد در حکومت و جامعه اشخاص غیر مهذب هستند، تنها راه حل آن است که اشخاص مهذب در رأس حکومت قرار گیرند. حاکمان حقیقى در مرحله اول انبیا و ائمه معصومین (ع) و در زمان غیبت، فقهاى عادل هستند که با استمداد از نیروهاى درونى خویش، قدرت سیاسى را در بستر حقیقى آن به جریان مى‏اندازند.

شاید بتوان بیشترین موارد تشابه را در جایگاه امنیت، میان اسلام و برداشت انترناسیونالیستى یافت؛ برداشتى که معتقد به همکارى در میان کشورها است. در اینجا دو اصل حفظ دارالاسلام و اصل نفى سبیل در سیاست خارجى اسلام مى‏تواند مورد دقّت قرار گیرد. تلاش براى حفاظت از مملکت اسلامى در ارتباطات مختلف خارجى و همچنین جلوگیرى از تسلط بیگانگان بر بلاد اسلامى، مى‏تواند مبناى همکارى با دول دیگر قرار گیرد. در دیدگاه امام نیز مسایلى چون وحدت جهان اسلام، ترغیب سران دولتهاى بزرگ به توجّه به اسلام(دعوت امام از گورباچف به شناخت بیشتر از اسلام) مى‏تواند مبناى این همکارى قرار گیرد. با وجود این با توجّه به اینکه امام در راستاى استقرار نظام ج.ا.ا کاملاً خودشان را رویاروى امپریالیسم مى‏دیدند، کمتر در زمینه همکارى همه جانبه با دول دیگر اندیشه مى‏ک رد و بیشتر به چگونگى وحدت و ارتباط با امّت اسلامى و ملل مستضعف جهان فکر مى‏ نمود

هدف پژوهش حاضر فهم اندیشۀ سیاسی امام خمینی در چارچوبی معرفت‌شناختی بود. یافته‌های پژوهش که به روش توصیفی- تحلیلی انجام شد، نشان داد که میان اندیشۀ سیاسی امام خمینی و مبنای معرفتی ایشان، نسبت ابتنایی(مطابقت) وجود داشته و این ابتناء به دو صورت مستقیم و غیرمستقیم برقرار بوده است. دو ابزار عقل و وحی، بیشترین تأثیر را بر اندیشۀ سیاسی امام خمینی داشته‌اند. اندیشۀ سیاسی امام خمینی، علی‌رغم همۀ تأکید بر اهمیت علوم حصولی، در دامن علم حضوری و بالاخص دو دانش فقه و کلام تکوین یافته است. ممکن دانسن کسب معرفت نیز مفروض بسیاری از آراء سیاسی امام خمینی بوده و از نظر ایشان عبودیت، غایت معرفت است.

هدف پژوهش حاضر واکاوی جایگاه مفهوم تبرّی در گفتمان جریان ملی و جریان اسلامی بود. در این راستا، منظومه فکری و رفتاری امام خمینی و مهندس مهدی بازرگان در تعامل یا تقابل با «استکبار» و براساس روش «تحلیل گفتمان» لاکلا و موفه مورد بررسی قرار گرفت. همچنین مفهوم تبرّی نیز به مثابه یکی از ریشه­های اصلی گسست میان جریان ملی‌گرایی و اندیشه­های حاکم بر نهضت اسلامی بررسی شد. یافته­ها نشان داد که شکاف‌های عمیق فکری و رفتاری میان دو گفتمان مورد بررسی در مصادیق متعدد، برخاسته از اختلاف در دال مرکزی و در مراتب بعد، دال‌های شناور در دو گفتمان است. اختلاف ماهیت و چگونگی نگرش آنها به لایه­های مختلف معرفتی و رفتاری در قبال عناصر بنیادین فرهنگ سیاسی شیعه و به ویژه تبری، برآمده از جایگاه بنیادین و «غیریت‌ساز» این مفهوم در گفتمان امام خمینی می‌باشد. از سوی دیگر، وجود گرایش به مبادی و مظاهر غرب در یکی از اضلاع دال مرکزی گفتمان بازرگان به­روشنی آشکار است.