جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شوتز در مواجهه با بحران علوم اجتماعی، مفهوم کانونی هوسرل متأخر؛ یعنی «زیست‌جهان» را مبدأ عزیمت خود قرار داد. او با صورت‌بندی مجدد پدیدارشناسی هوسرل و گذر از پدیدارشناسی استعلایی به پدیدارشناسی تجربی و دنیوی، زیست‌جهان را به‌مثابه امر داده‌شده در زندگی روزمره فرض کرد و آن را چارچوب مرجع تفسیر معنا و فهم کنش قرار داد. در این زمینه کوشید با غنی‌سازی مفهوم «کنش» وبر از طریق اختراع مفهوم «طرح» (project) زمینه انتقال از کنشگر آگاه تکین به کنشگری را که در جامعه و در بستر زیست‌جهان اقدام به کنش می‌کند، فراهم ‌سازد. برایند این اقدامات، ارائه تفسیری متفاوت از «معنا» و «کنش» از تفسیر نظریات شناختی کنش است. شوتز با آنکه آگاهی کنشگر را نقطه عزیمت خود قرار ‌داده و به مسائلی که مشخصه نظریه کنش است، ‌پرداخته، اما کنش را تعبیه‌شده در محیط فرهنگی آن در نظر گرفته و به نقشه‌ها و طرح‌های فرهنگی در تعریف کنش اهمیت زیادی داده است. این جستار با روش «توصیفی‌ـ تحلیلی»، در حد امکان به شرح، توضیح و نقد این مسئله همت گمارده است.

از منظر وبر، کنش رفتاري است که کنشگر به آن، معنايي ذهني ضميمه نمايد. آلفرد شوتز بر اين باور است که مقوله‌ «معنا» در اين تعريف، مبهم بوده و نيازمند تحليلي فلسفي است. او با استمداد از «ديوره»‌ برگسون و «زمان‌‌‌آگاهي دروني» هوسرل تلاش مي‌کند که از حقيقت «معنا» پرده بردارد. در اين راستا با رويکردي پديدارشناختي به اين نتيجه مي‌رسد که تجارب زيسته اگو ذاتاً معنادار نيستند، بلکه با نگرش و توجه‌ اگو به آنها معنادار مي‌شوند. در واقع، اين اعمال آگاهي اگو هستند که به تجارب سپر‌ي‌شده‌ او معنا مي‌بخشند. براين‌اساس کنشگر، معنايي به رفتار خود ضميمه نمي‌کند، بلکه با تخيل و تجسم يک عمل پايان‌يافته، آن را به عنوان طرح يا غايت کنش در نظر مي‌گيرد تا آنکه از طريق اجراي کنش در آينده به آن دست يابد. پس، معناي کنش چيزي جز همان عمل طراحي‌شده نيست. در اين مقاله ما در ابتدا با رويکردي توصيفي به تبيين نظريه شوتز در باب معناي کنش مبادرت مي‌ورزيم، سپس در گام بعدي با رويکردي تحليلي و انتقادي به بيان اشکالات آن از منظر حکمت اسلامي مي‌پردازيم و درنهايت، در راستاي اسلامي‌سازي علوم انساني به ‌بازخواني مسائل آن براساس مباني حکمت اسلامي روي مي‌آوريم. يافته‌هاي پژوهش از اين قرار است که از منظر حکمت اسلامي، «معنا» در معناي عامش همان چيزي است که صور ذهني ما در علم حصولي از آن حکايت مي‌کنند و «معناي کنش» همان عنواني است که عقل از رابطه‌ ميان «حرکات و سکناتي معين» و «غايتي معين» انتزاع مي‌نمايد.

زیست‌جهان به معنی جهان چنان که تجربه و زیسته می شود، مفهومی است که نخست در پدیدارشناسی هوسرل متولد شد و پس از او در زمینه های مختلف به کار رفت. آلفرد شوتز پایه گذار جامعه شناسی پدیدارشناختی، که در پی ایجاد پایه های نظری برای جامعه شناسی تفسیری بود این مفهوم را برای بررسی ساختارهای ذهنی در زندگی روزمره به کار گرفت و از آن در جامعه شناسی استفاده  کرد. نوشتار حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که زیست جهان چه تحولاتی در اندیشه شوتز از سر گذارند. نتیجه این پژوهش نشان می دهد شوتز میان آگاهی فرد و زیست جهان رابطه ای دیالکتیکی برقرار می کند، به طوری که هر یک دیگری را می سازد و بر آن اثر می گذارد. بر خلاف هوسرل‌که زیست جهان را تنها واقعیت قابل درک دانسته، او به لایه های متعدد واقعیت اشاره کرده و اصطلاح فراروی(استعلا) هوسرل را برای چرخش میان این لایه ها مناسب می داند، در حالی که هوسرل استعلا را فقط در راستای آگاهی از تجربه  دیگری به کار گرفته بود. به علاوه پدیدارشناسی استعلایی را مبنای مناسبی برای علوم اجتماعی ندانسته و به جای اگوی استعلایی از اگوی این جهانی برای طرح خویش بهره می برد.

نظريه و روش پديدارشناسی، در پی بحران های فلسفی در غرب توسط ادموند هوسرل پديد آمد. وی كه بـر آگـاهی و كـنش و الـزام هـای فرهنگـی تأكيـد داشـت، در تـلاش بـود تـا خـود را از پيشفرض ها وتبيين های رايج رها كرده و شيوه ای برای شهود معانی ذاتی ارائـه دهـد. او در ايـن راستا كوشيد تا با به تعليق درآوردن رويكرد طبيعی كـه بـه نظـرش سرچشـمه كژانديشـی اسـت، به صورتی از آگاهی ناب نائل آيد. آلفرد شوتس كه دنباله رو اين نگاه و روش بود نيز سعی كرد اين نظريه را از فلسفه به جامعه شناسی آورد و نوعی پژوهش توصيفی درباره پديده های بيرونی به صــورت غيرتجربــی ارائــه دهــد. مفــاهيمی كــه وی در ادبيــات نظريــه خــود وارد كــرد، توجــه جامعه شناسان را به خود معطوف كرد. اين نظريه علی رغم برخی انتقاداتی كه به آن وارد است، به برخی دستاوردهای نظری كه در انديشه اسلامی دنبال می شود، از جمله تعليق و در پرانتز گذاشتن جهان طبيعی، تصوير ديالكتيك از فرد و ساختار و...، نزديك است؛ اما از جهاتی هم تفاوت های مبنايی را می توان مشاهده كرد.