جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار به بررسی مفهوم ایدئولوژی از دیدگاه دکتر علی شریعتی پرداخته می‌شود و معنا و منظور پروژه‌ی «ایدئولوژیک کردن دین» واکاوی می‌گردد، و سپس تفاسیر ایدئولوژیک وی از اسلام توصیف و تبیین می‌شود. سرانجام، آرا دو تن از مخالفان این پروژه، یعنی دکتر عبدالکریم سروش و دکتر داریوش شایگان، مورد بررسی قرار می‌گیرد و نسبت این انتقادات با آن پروژه ارزیابی می‌گردد. در بررسی آرا دکتر علی شریعتی روش توصیفی ـ تحلیلی، و در بررسی آرا مخالفان روش توصیفی ـ تحلیلی ـ انتقادی لحاظ شده است. این نوشتار می‌کوشد دستاورد نظری پروژه‌ی ایدئولوژیک کردن دین را، بر اساس طرح هندسی مکتب، به‌تفصیل و مستند نشان دهد، و روشن سازد که تعریف دکتر علی شریعتی از ایدئولوژی با تعریف مخالفانش از همین مفهوم، متفاوت و حتی متضاد است. به عبارت دیگر، مفهوم ایدئولوژی در اندیشه آن‌ها نه «اشتراک معنایی»، بلکه صرفاً «اشتراک لفظی» دارد، و از این رو انتقادات آن‌ها بر این پروژه «منتفی به انتفا موضوع» می‌باشد.

در کتاب حاضر، نگارنده به بحث و بررسي درباره ديد انسان‌شناسي شريعتي پرداخته است. نگارنده بر آن است تا به اين پرسش بپردازد که چرا بايد به شريعتي انديشيد و ضرورت پرداختن به نگاه شريعتي درباره انسان در ايران امروز، چيست، آيا جامعه امروزي به نگاه شريعتي نياز دارد، البته اين نکته حائز اهميت است که مفهوم «نياز» را چگونه بايد تأويل نمود و نياز به چه معناست، نيازها را چگونه مي‌توان طبقه‌بندي نمود، آيا نياز از مقولات است يا ذيل مفهوم «وجود» قابل‌بررسي است.

دکتر علي شريعتي از شخصيت‌هاي مشهور و ارزشمند ايران و اسلام است. ايشان که مدرک دکتراي خود را از دانشگاه سورين فرانسه در رشته زبانشناسي تطبيقي کسب کرده‌اند پس از بازگشت به ايران مدتي در زندان به سر بردند. سپس براي مدتي در دانشگاه مشهد به تدريس جامعه‌شناسي اسلامي پرداختند اما پس از مدتي از ادامه تدريس ايشان جلوگيري به عمل آمد. شريعتي به خاطر افکار انقلابي و نفوذ کلامش بارها و بارها به زندان افتاد و نهايتاً در سال ۵۶ در اثر حمله قلبي در لندن درگذشت. کتاب حاضر شامل ۲۰۰ جمله کوتاه از دکتر شريعتي است که به دو زبان فارسي و انگليسي منتشر شده است.

دکتر علی شریعتی، از نظریه پردازان معروف روشنفکری دینی دهه40، کوشید تا با واکاوی مجادلات آن عصر و در جهت پاسخگویی به یک نیاز مبرم زمانه، نظریه ای مهم را در باب "دموکراسی متعهد " ارائه دهد. این نظریه در یک فرآیند غیریت سازانه و در تقابل با دموکراسی صوری یا لیبرالیستی غرب بوده است. شریعتی برای باز تعریف دموکراسی متعهد یا هدایت شده خود به مفاهیم اسلامی صدر اسلام اعم از بیعت و شورا مراجعه می کند و به دفاع از نظریه دینی " امت و امامت "می پردازد. وی اسلام گرایی سیاسی را به دور از صبغه سنت سلفی گرایانه، بلکه همراستا با متدها و نیازهای دنیای مدرن به بهترین نحو واکاوی می نماید و ایشان بر اساس سازواره برآمده از کلیت "اسلام مدرن شیعی" مفهوم دموکراسی متعهد را به اذهان نسل جوانان دیندار هم عصر خویش منتقل نموده، موفق می شود در خلق بنیان های ایدئولوژیک انقلاب 57 نقش اساسی ایفا کند. در این جستار، مفصل بندی دال های شناور حول دال مرکزی دموکراسی متعهد در چهارچوب تحلیل گفتمانی لاکلا و موفه به آزمون گذاشته می شود.

همه جامعه‌شناسان به نوعی با دو مفهوم اصالت فرد و جامعه یا ساختار اجتماعی و کنش انسانی درگیرند. بر این اساس هریک با برقراری ارتباط میان این دو مفهوم، به برتری یکی بر دیگری توجه می‌کنند یا رابطه ای را میان این دو مفهوم برقرار می‌سازند. شریعتی به عنوان متفکری مسلمان، متأثر از تعلیمات اسلامی بوده و فضای فرهنگ اسلامی و مذهب شیعه تأثیرات عمیقی بر شیوه تفکر او به جا گذاشته است. او در هیچ‌یک از موضوعات مورد توجهش، نه تکیه‌ای صرف بر اصالت فرد و عاملیت انسانی دارد و نه جامعه و ساختار اجتماعی را امری منحصر به فرد در این باره می داند؛ بلکه رابطه ای متقابل را لحاظ کرده و هردو عامل فرد و جامعه را در شناخت موضوعات و مسائل دخیل می‌داند. در این مقاله در راستای آشنایی بیشتر با رویکرد شریعتی نسبت به این موضوع، با بهره گیری از دیدگاه شهید مطهری، به واکاوی رویکرد شریعتی نسبت به این موضوع خواهیم پرداخت. برای این منظور از روش پژوهش اسنادی استفاده شده است.