جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

وجود، تنها چیزی است که می توان برای آن مصداقی واقعی یافت و در مقابل وجود، عدم است که هیچ مصداق و محکی ای در خارج ندارد و تنها در ذهن است که می توان برای آن، مصداقی در نظر گرفت، زیرا مفهوم آن در ذهن موجود است، به تبع احکام و لوازم مربوط به وجود، عدم نیز احکامی دارد که هرکدام از این احکام در فلسفه و منطق، جایگاه مخصوص به خود را دارند. برخی مواضعی که می توان در آنها به احکام عدم پرداخت عبارتند از: مواد ثلاث، حدوث و قدم، اعاده معدوم، هیولا، مسئله شرور و ... در مبحث مواد ثلاث، به موازات هر یک از مفاهیم سه گانه وجوب و امکان و امتناع، احکامی مرتبط با عدم وجود دارد. حکمی که ابن سینا و ملاصدرا در ارتباط با عدم در زمینه وجوب صادر کرده اند این است که « درساحت ربوبی، عدم راه ندارد.» این دو فیلسوف در زمینه امکان نیز احکامی را مرتبط با عدم ذکر کرده اند، از جمله عدمی بودن مفهوم امکان، مسبوق به عدم نبودن وجود مفارقات، عدم تناقض در این قضیه که ماهیت از حیث ذاتش نه موجود است و نه معدوم و ... درباره ماده امتناع نیز هر دو فیلسوف به اختصار احکامی را صادر کرده اند. ابن سینا و ملاصدرا درباره این مسئله که حادث، مسبوق به چه نوع عدمی است، به اظهار نظر پرداخته و حدوث را به دو قسم زمانی و ذاتی تقسیم کرده اند. در بحث اعاده معدوم، هر دو فیلسوف، اعاده معدوم را ممتنع دانسته و معتقدند معاده جسمانی اعاده جسمهای معدوم شده دنیوی نیست. این دو فیلسوف معتقدند که هیولا قوه محض است و به همین علت به عدم بسیار نزدیک است. تنها تفاوت هیولا با عدم در این است که هیولا نحوه ای از وجود را دارد که همان قوه محض بودن است، اما عدم هیچ گونه وجودی ندارد. ابن سینا و ملاصدرا شر را عدمی دانسته و بر این عقیده اند که شر عدم ملکه است. احکام عدمی دیگری که دو فیلسوف در آنها با هم، اتفاق نظر دارند، عبارتند از احکامی در زمینه منطق، چگونگی علم به معدوم و عدم امتیاز و عدم علیت میان اعدام. ابن سینا و ملاصدرا در هر یک از احکام مذکور، وجوه اشتراک و نیز اختلاف نظرهایی دارند که به تفصیل در رساله به تبیین و شرح آن خواهیم پرداخت.

رساله حاضر تحت عنوان « تصحیح و تحقیق» بخش معاد از «المبدأ و المعاد» صدر المتألهین(ره)، همراه با مقایسه و تطبیق آراء ایشان و ابن سینا از کتاب «المبدأ و المعاد» مشتمل بر مقدمه تحقیق و تصحیح عربی بخش معاد است. مقدمه مصحح که در آن ضمن گزارش اجمالی از مباحث مربوط به بخش «المعاد» به بررسی آراء دو فیلسوف بزرگ (ابن سینا و ملاصدرا) در دو اثر نفیس «المبدأ و المعاد» پرداخته و دیدگاه آن دو را در تعریف نفس، تفاوت ادراک در قوای ظاهری، بررسی نیروهای نفس و جایگاه آنها، اتحاد عاقل با معقول، اتحاد نفس با عقل فعّال ، پیدایش نفسی، پدیده تغییر و تبدیل در هستی، تجرد خیال و خیال منفصل، معاد جسمانی و حشر أجساد و نفوس مورد پژوهش و تحقیق قرار داده است. در پایان مقدمه گزارشی از روند تصحیح کتاب «المبدأ و المعاد» همراه با روش تصحیح و معرفی نسخه های خطی و اختلاف آنها ارائه شده است. بخش عربی مشتمل بر متن تصحیح و تحقیق شده «المعاد» از کتاب «المبدأ و المعاد» حکیم متأله صدر المتألهین همراه با فهرست تفصیلی مطالب و فهرست آیات، روایات، اشعار، اعلام، فرقه ها، و قبائل، کتب، اماکن و کتابنامه است.

بررسی دیدگاههای ابن سینا و اسپینوزا در مورد صفات خدا در این پایان نامه مد نظر است که بعد از تبیین این دیدگاهها به مقایسه پرداخته می شود تا نقاط اشتراک و اختلاف این دو فیلسوف مشخص شود.. ابتدا فصلی به بحث درباره خدا در مقام تصور و تصدیق و لوازم دیدگاههای دو فیلسوف در مورد خدا اختصاص داده شده است. در این فصل دو فیلسوف هر یک با علت دانستن یا ندانستن خدا برای خود و اطلاق یا عدم اطلاق جوهر بر خدا در مقام تصور و بدون استناد به مخلوقات در قالب براهینی متفاوت در مقام تصدیق به اثبات خدا پرداخته اند و سپس به تناسب بحث نظریه فیض و وحدت وجود و نحوه پیوند خدا و جهان هستی و چگونگی پیدایش جهان مادی مورد بحث قرار گرفته است. سپس در فصل مربوط به صفات پس از تبیین مفهوم و اقسام صفات از دیدگاه دو فیلسوف، به شیوه ای گزینشی، از مجموعه جدول صفات و ویژگیهایی که در نظام فکری دو فیلسوف مذکور قابل رسم اند، چندین صفت انتخاب شده و سعی شده است تا با مقابل هم قرار دادن اندیشه این دو فیلسوف، نقاط اشتراک و اختلاف در این زمینه نشان داده شود. در این فصل دو صفت ثبوتی و دو صفت سلبی مورد مقایسه قرار گرفته است. هر دو فیلسوف با دلایلی جسمانیت و تجزیه پذیری را از خداوند سلب نموده انداما ابن سینا علم و عقل را از اوصاف خدا می داند در حالی که در نظر اسپینوزا فکر صفت خداست اما علم و عقل از حالات صفت فکر هستند.

متنی که پیش رو دارید، تلاشی است در جهت بررسی تأثیر حکمت مشرقی ابن‌سینا بر حکمت اشراقی سهروردی، و اینکه آیا شیخ اشراق در آثار رمزی خود بهره‌ای از ابن‌سینا گرفته است؟حاصل این تحقیق، تنظیم و نگارش پایان‌نامه‌ای است در ۵ فصل، که پس از بیان کلیات، فصل دوم به بیان حکمت مشرقی ابن‌سینا و حکمت اشراقی سهروردی و تبیین این دو موضوع و مروری بر زبان تمثیل که پایه این رسائل است پرداخته‌ایم.فصل سوم و چهارم نگاهی دارد به رساله‌الطیر ابن‌سینا، و رساله‌های رمزی سهروردی و فصل پایانی اختصاص به نتیجه‌گیری و بیان افقهایی است که میتوانند پیش روی این تحقیق باشد. بنظر می‌آید نگاه عرفانی سهروردی ادامه مسیری است که چشم‌انداز آن را از ابن‌سینا دریافت نموده است که جامع الاطراف بودن ابن‌سینا گواه این مدعا است. هر چند این مسیر، سیر تکاملی رشد عرفانی و اشراقی همه طالبان حقیقت است که این دو حکیم فرزانه و عارف سهمی بزرگ در اعتلای آن داشته‌اند.

ابن سینا به عنوان یکی از شارحان و معلمان بزرگ فلسفه ارسطویی بیش از هر چیز فیلسوفی عقل گراست که به استدلال و فلسفه استــدلالی – بحثی اهمیت زیادی می دهد؛ اما در بعضی آثار او رگه هایی از تمایل وی به اشراق یافت شده که جهت گیری او به سمت راه اشراق و شهود را نشان می دهد، از میان مهم ترین آثار ایشان با رنگ و بوی اشراقی می توان به رسائل رمزی شیخ، همچون حی ابن یقظان، رساله الطیر، سلامان و ابسال اشاره کرد.که البته از همه اینها مهمتر سه نمط آخر اشارات در بهجت و سعادت، مقامات العارفین و اسرارالآیات است. رویکرد اشراقی ابن سینا دارای منابع معرفتی ویژه ای است که غیر ازکتب و شرح و تفسیر های آرای ارسطو و یونانیان می باشد. او تنها راه رسیدن به اشراق را بی اعتنایی به امور مادی و سر سپردن به سیر و سلوک باطنی می پنداشته است. ابن سینا خود صریحاً به گرایش اشراقیش اشاره کرده و در مقدمه منطق المشرقیین که باقی مانده از حکمت مشرقی ایشان است از گرایش دیگر و جدا شدن از شریکان مشایی سخن می گوید.واژگان کلیدی: ابن سینا ، افلاطون، فلوطین، سهروردی، شهود، فلسفه مشائی، فلسفه اشراق

وقوع شرّ در نظام آفرینش و مسئله عنایت و علم عنایی حق‌تعالی، از مباحث مهمی هستند که در فلسفه و عرفان مطرح بوده و شبهات و دغدغه‌هایی را در حوزه اندیشه دینی پدید آورده است .بدین جهتبرخی از فلاسفه و عارفان بدان عطف نظر نموده و در آثار خود ابوابی را به مسائل مذکور اختصاص داده اند. در این میان ابن سینا، ابن‌عربی و ملاصدرا دیدگاه‌های بارزتری را درباره مسائل فوق عرضه داشته اند. از دیدگاه هر سه اندیشمند، شرّ به معنای عدم کمال و نقص و فقدان کمالات می‌باشد. در یک تقسیم‌بندی، شرّرا به بالذات و بالعرض تقسیم کرده اند. اگرچه شرّ امری عدمی نه به معنای مطلق آن، می‌باشد، ولی مصادیقی نیز برای آن برشماردند. وجود شرور به نسبت و بالقیاس می‌باشد. عنایت یا علم بالعنایه، همان شمول و احاطه علمی واجب تعالی به همه هستی است. عالم بودن به ذات خویش و به نظام خیر و علیّت و راضی بودن به آن، از عناصر مندرج و مشترک در مفهوم عنایت از سه دیدگاه می‌باشد. علم خداوند، سبب ایجاد نظام احسن شده است. افزون بر معنای فوق، مشرب خاص ابن‌عربی در باب علم حق تعالی، برمبنای اسماء حسنای الهی و صفت علیم بودن خداوند مطرح است. علم حق‌تعالی به صورت علم اجمالی، در عین کشف تفصیلی که عین ذاتش می‌باشد، مورد توجه می‌باشد و این در آراء ملاصدرا نیز مشهود است. در باب فاعلیت حق‌تعالی در ایجاد نظام آفرینش، قصد و غرضی نبوده است و فاعلیت حق‌تعالی در حکمت مشاء فاعلیّت بالعنایه و زاید بر ذات و در حکمت صدرایی و ابن‌عربی، علم ذاتی (عین ذات) و فاعلیت بالتجلّی می‌باشد که براساس حرکت حبیّه و به مصداق حدیث «کنز مخفی» سبب ایجاد نظام عالم شده‌است.گرچه در مکتب وحدت وجود ابن‌عربی، نظام آفرینش، تجلّی و ظهور اسماء‌الله است و همه اسماءالله، اسماء حسنیَْ هستند و در نگاه کلی، همه چیز در نظام آفرینش زیبا و احسن است ، ولی به گمان وی وجود شرور جزئی در نظام، از لوازم ضروری آن است. شرور با خیرات ملازمه دارند. ترک شرّ قلیل به‌خاطر خیر کثیر، شرّ کثیر محسوب می‌شود. هیولا و ماده بودن و جهات امکانی، همچنین تضاد و تصادماتی که در بین متحرکات و عالم ماده وجود دارد، زمینه و سبب بروز شرّ را بطور نسبی و بالعرض در قضای الهی فراهم کرده است وهرسه حکیم به همه اینها اذعان دارند.

چگونگی ایجاد کثرات عالم ازعلت واحد من جمیع الجهات، از مهم‌ترین سوالات اندیشمندان به‌خصوص فلاسفه بوده و ایشان را به طرح نظرات گوناگون سوق داده است. محور اصلی این مقاله بررسی تطبیقی ایجاد کثرات عالم در آراء ابن عربی، ابن‌سینا و ملاصدراست و با بررسی این آراء و همچنین طرح مباحثی همچون مقایسه حقیقت محمدیه، صادر نخست و عقل اول به این نتیجه می‌رسد که حقیقت محمدیه همان حقیقت وجودی حضرت محمد مصطفی صلی‌الله علیه وآله است و وجود والای آن جناب صلی‌الله علیه وآله، عقل اول، ممکن اشرف، کثیری در عین وحدت و واحدی در عین کثرت و صادر نخست (به اعتباری) از حق‌تعالی و نزدیک‌ترین وجود طبق مراتب تشکیکی وجود، به حق اول است. بنابراین این حقیقت است که سبب ایجاد کثرات عالم از واحد بما هو واحد است

چکیده: ابن سینا معتقد است که واجب الوجود در آفرینش عالَم هستی به دنبال غرضی نیست. وی در کتاب اشارات که جزو آخرین تألیفات فلسفی او به شمار می آید بر این مطلب پافشاری می کند که نباید در کارهای واجب الوجود هیچ حُسن یا اولویتی مدنظر باشد؛ زیرا هر فاعلی که برای به دست آوردن حُسن یا اولویتی، فعلی را انجام دهد، ازنظر ذات و صفات کامل نیست، بلکه چنین موجودی ناقص بوده، به دلیل همین نقصان نمی تواند واجب الوجود باشد. ابن سینا بر آن است که مَلِک و شاهِ حقیقی هیچ نیازی در وجودش نیست، اما همگان به او محتاج اند و فعل او «جودِ» به معنای حقیقی است و در آن هیچ غرض و غایتی نیست؛ زیرا آنجایی که غرض درکار باشد، مسلّماً اولویتی برای فاعلِ آن لحاظ شده است، به بیان دیگر، از آنجا که واجب الوجود غنی بالذّات است، بر اثر غنای ذاتی او هیچ چیزی نمی تواند هدف و غرضِ ذات حق باشد؛ زیرا داشتنِ غرض با غنا و بی نیازی واجب در تضاد است؛ ازاین رو، حتی کارهای نیک جهان را نیز نمی توان به مثابة غرض برای واجب الوجود برشمرد، بلکه منشأ صدورِ عالَمِ هستی عنایتِ الهی است؛ یعنی ظهور نظام کلی جهان آفرینش با همة جزئیات و با اوقات و نظام شایستۀ آن، در علم أَزَلی واجب الوجود، سببِ افاضۀ این نظام با همان ترتیب و تفصیلِ معقولِ خود ازسوی ذاتِ حضرت حق می شود، پس با اینکه واجب الوجود فاعلِ مختار است، فاعلیتِ او از نوع فاعلِ بالعنایة می باشد.

شیخالرئیس ابنسینا، قسم چهارم از اقسام اصلی علم الهی -فلسفه اولی یعنی خالقیت خداوند را با اشاره به اینکه خداوند - را نباید فاعل، بلکه باید خالق هر موجود ممکنی دانست، آغاز کرده و بیان میدارد که علت خلقِ ماسویالله، پیدایی و ظهور خداوند بر اساس حکمت و اختیار اوست و با تبیینی عالمانه از حدوث و قدم بیان می دارد که مخلوق خدای ازلی، قدیم زمانی است. شیخالرئیس بعد از اثبات خالقیت حقتعالی، به تبیین قاعدة الواحد پرداخته و ضمن بیان اینکه از واحد حقیقی جز واحد صادر نمیشود، با اشارهای به سلسله مراتب موجودات، کیفیت صدور کثیر از واحد را بدور از هر تناقضی با قاعدة الواحد، تبیین میکند و در نهایت بعد از اینکه با برهانی قاطع در مقابل متکلمین به اثبات رسانید که ملاک نیازمندی معلول به علت امکان است و موجودات در بقاء نیز محتاج خداوند هستندب یان میدارد، ممکن نیست موجودی که در وجود و بقائش استقلالی از خود ندارد در فعلش مستقل باشد و حق این است که گفته شود فعل ممکنات در طول فعل خداوند و مؤثر حقیقی تنها خدا است و این یعنی توحید افعالی خداوند.

سوره توحید، دومین سوره کوتاه قرآن است که عمیق¬ترین مباحث شناخت خداوند را در دل خود جای داده، به طوری‌که طبق احادیث، با یک سوم قرآن برابری میکند. در حدیثی بیان شده که این سوره برای مردم عمیقی که در آینده خواهند آمد، نازل شده است. این شاید بدین معنا باشد که مردم آینده به اعماق و مفاهیم سوره توحید دست می‌یابند. از آنجا که مبحث الهیات یکی از اصلی‌ترین مباحث در فلسفه است، و با توجه به اینکه این سوره، بحث الهیات بالمعنی‌الأَخصّ را در خود جای داده، همواره مورد توجّه مفسّرین و برخی از فلاسفه قرار گرفته است. ابن‌سینا، اوّلین شخصی است که به صورت فلسفی، سوره توحید را به روش تفسیر اجتهادی عقلی تفسیر کرده و از این جهت دارای نوآوریهایی در عرصه تفسیر قرآن است. دوانی نیز اولین شخصی است که بر تفسیر ابن سینا به شیوهای فلسفی نقد نوشته است. هدف از این پژوهش که نخستین نگاشته در این زمینه است، بررسی نوآوری‌های ابن سینا و دوانی در زمینه تفسیر سوره توحید است.