جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

برهان روشی قیاسی است برای علم به حقایق موجودات آن گونه که هستند. در دوران معاصر، برخی شناخت افعال ارادی انسان را به صورت برهانی ممکن ندانسته‌اند. حکمت عملی یکی از شاخههای فلسفه به معنای عام است که به افعال ارادی انسان می‌پردازد. این تحقیق به بررسی نسبت این علم با روش برهانی از دیدگاه فارابی، ابن سینا و علامه طباطبایی با مراجعه به آثار ایشان می‌پردازد. از نظر فارابی و ابن سینا، حکمت عملی، مانند فلسفه اولی، طبیعیات و ریاضیات، علمی برهانی و فلسفی به معنای عام است که در آنها از روش برهانی برای شناخت حقایق استفاده می‌شود. در حکمت عملی، حقیقت افعال ارادی انسان و آثار و نتایج آن بررسی و شناسایی می‌شوند. شواهد و دلایلی زیادی بر این مسأله در آثار ایشان یافت می‌شود. علاوه بر حکمت عملی، علوم عملی دیگری که با روش جدلی، خطابی و شعری حاصل می‌شوند نیز وجود دارند که به دنبال کشف حقیقت افعال ارادی و آثار واقعی مبتنی بر آنها نیستند. در آثار علامه طباطبایی از حکمت عملی ذکری به میان نیامده است. ایشان از علوم عملی یاد کرده است که اعتباری و غیربرهانی هستند. از این رو برخی معتقد شده‌اند که حکمت عملی از نظر علامه طباطبایی اعتباری و غیر برهانی است. در حالی که علوم عملی اعتباری با حکمت عملی حقیقی و برهانی متفاوت است؛ این مطلب را می‌توان در آثار فارابی و ابن سینا نیز یافت. با مراجعه به آثار علامه طباطبایی، دانسته می‌شود که ایشان هماهنگ با فارابی و ابن سینا، در کنار علوم عملی اعتباری، به دسته‌ای از گزاره‌های برهانی و عقلی پیرامون اعمال انسان قائل است. این گزاره‌ها با فعالیت عقلی و برهانی کردن گزاره‌های عملی موجود در دین حاصل می‌شوند. به نظر می‌رسد با انسجام بخشی و سامان دادن این گزاره‌ها می‌توان به حکمت عملی مبتنی بر آموزه‌های دینی دست یافت.

ابوحامد محمد غزالی در دیدگاه رایج، خصوصاً در میان شرق‌شناسان، به عنوان متکلمی اشعری مسلک و معاند با فلسفه شهرت یافته است. این دیدگاه سالیان زیادی بر فضای علمی حاکم بوده است، اما‌‌ در بیست و چند سال اخیر بازخوانی جدیدی در آثار غزالی صورت گرفته که موجب تغییر نگرشی اساسی نسبت به دیدگاه سنتی درباره‌ی او شده است. مبدأ این تغییرات از مغرب زمین و آغازگر آن ریچارد ام. فرانک (Richard M. Frank) بوده است. از این روی، مطالعه‌ی آثار وی تأثیر مهمی در بررسی تحقیقات غزالی‌شناسی جدید خواهد داشت. در این پژوهش با ترجمه و تحقیق کتاب Creation and the Cosmic System: Al-Ghazali & Avicenna به قلم فرانک، ضمن آشنا شدن با غزالی‌شناسی جدید، در راه بررسی آن قدم می‌گذاریم. ترجمه‌ی این کتاب از انگلیسی به فارسی بوده و تلاش کرده‌ایم که در انتخاب معادل‌ها برای مطلبِ مورد ترجمه دقت خاصی به خرج داده شود. در این پایان‌نامه، علاوه بر ترجمه‌ی کتاب، به تحقیق آن به روش کتابخانه‌ای نیز پرداخته‌ایم. غرض از تحقیق، مراجعه به متن‌های مورد رجوع فرانک و شرح بخش‌های مهمی بوده است که نیاز به توضیح بیشتری دارند. فرانک در کتاب Creation and the Cosmic System: Al-Ghazali & Avicenna، با بررسی برخی موضوعات، زمینه‌ای را برای بازخوانی سیر فکری غزالی و تأثیرپذیری وی از فلاسفه، به خصوص ابن‌سینا، و رویگردانی او از سنت اشاعره، فراهم ساخته است. وی درکتاب خود نشان می‌دهد که غزالی جهان را مجموعه‌ای منظم توصیف می‌کند که وقایع آن براساس روابط علّی رخ می‌دهند. خداوند به عنوان مسبب الاسباب در ابتدای سلسله‌ی علّی قرار دارد و وجود از او ابتدا به عالی‌ترین مخلوق و سپس از طریق سلسله‌ی علل ثانویه به دیگر موجودات می‌رسد. او، برخلاف نظر اشعریان پیرامون مقارنه‌گرایی و جریان یافتن عادت الهی در پدیده‌ها، معتقد است که خداوند در آفرینش عالم صرفاً از طریق نظام علّی معلولی عمل می‌کند و هیچ کاری در جهان بی‌واسطه از او صادر نمی‌شود. همچنین وی به ضرورت در سلسله‌ی روابط علّی میان پدیده‌ها نیز اشاره می‌کند و معتقد است که، پس از فعلیت‌یافتن همه‌ی شرایط علّیِ وقوع یک پدیده، آن پدیده به‌ضرورت به‌وجود می‌آید. از نظر غزالی، جهان کنونی بهترین و کامل‌ترین جهانی است که می‌توانسته خلق شود. وی، همچون ابن‌سینا، خدا را واجب الوجود در همه‌ی جهات معرفی می‌کند و نتیجه ‌می‌گیرد که، بر اساس آن، اراده‌ی خداوند واجب و ضروری خواهد بود و بدین‌ترتیب عالم و پدیده‌ها از اراده‌ا‌ی ازلی و ضروری صادر شده‌اند و چون محصول ضروری، ضروری است آفرینش این عالم نیز ضروری خواهد بود. فرانک در انتهای کتاب خود نشان می‌دهد که موضع غزالی و ابن‌سینا در مسأله‌ی حدوث و قدم عالم بسیار به یکدیگر نزدیک است و نمی‌توان با صراحت گفت وی به حدوث زمانی عالم معتقد بوده است. وی، پس از آن که با مهارت و دقت فراوان به بررسی عبارات گوناگون در آثار غزالی می‌پردازد، در نهایت، نتیجه می‌گیرد که بسیاری از نظراتی که غزالی آن‌ها را رد کرده است، در مقایسه‌ با نظراتی که در آن‌ها از ابن‌سینا پیروی کرده است، بی‌اهمیت بوده‌اند. در نتیجه می‌توان گفت دیدگاه‌های وی بیش از آن که متأثر از اشاعره باشد دیدگاه‌هایی سینوی است.

دانش فلسفه همواره به انتزاعی بودن و عدم ارتباط با مسائل روزمرّه‌ی زندگی انسان متّهم بوده است. برای رفع این اتّهام، برخی فیلسوفان در آثار خویش به مباحث حکمت عملی توجه بیشتری کرده و برای مواجهه با مشکلات فردی و اجتماعی، راهکارها و توصیه‌هایی را ارائه کرده‌اند که از آن‌ها به تسلّی‌بخشی‌های فلسفه یاد می‌شود. این پژوهش، به بیان راهکارها و توصیه‌های دو فیلسوف مشهور، ابن‌سینا و کانت می‌پردازد و نظرات آن‌ها را در مواجهه با سه مشکل اساسی انسان، یعنی فقر مالی، عدم محبوبیت و مواجهه با حکومت‌های ظالم، مقایسه می‌کند. ابن‌سینا برای مواجهه با مشکل اوّل، محدودیت لذّت‌های حسی و برتری لذّت‌های معنوی را مورد توجّه قرار می‌دهد و در مواجهه با مشکل دوم، انسان را به شناخت عشق حقیقی و عبور از عشق مجازی ترغیب می‌کند. او راه‌حلّ مشکل سوم را، اجرای قوانین عادلانه می‌داند و در این راستا مسأله‌ی ضرورت نبوّت و حاکم برگزیده‌ی خداوند را پیش می‌کشد. امّا توصیه‌ی کانت در مواجهه با مشکل اوّل، تشویق به کار و کسب ثروت است. وی در مواجهه با مشکل دوم، عمل به تکلیف اخلاقی و محترم بودن نزد مردم را کافی می‌داند و برای رفع مشکل سوم، تلاش برای دستیابی به قانونی جامع توسّط خودِ انسان‌ها را مطرح می‌کند تا به آزادی و امنیت دست یابند. وجه شباهت این دو فیلسوف، عملگرا بودن هر دوی آن‌هاست و اینکه هر دو اندیشمند، برای معضلات یادشده توصیه‌هایی بیان داشته‌اند. اما عمده تفاوت آنان در این است که: ایده‌های سینوی بیشتر بر مبادی متافیزیکی و عناصر معنوی تکیه دارد، ولی در ایده‌های کانتی، بیشتر بر عناصر اخلاقی و حقوق انسان توجّه شده است. همچنین ابن‌سینا با تأکید بر فردگرایی، بیشتر بر تغییر نوع نگاه افراد به زندگی اهمّیت می‌دهد؛ ولی کانت علاوه بر رشد اخلاق فردی، به دو عنصر آزادی و حقوق بشر، اهمّیت بیشتری داده است.

در فلسفه ابن سینا خدا مفهومی کلی است به این معنا که واجب الوجود در عرض سایر موجودات و همسان و هم ردیف با آن ها نیست. لذا با اسناد هرگونه وصف یا ویژگی که مستلزم هم عرض قرار دادن واجب الوجود در کنار سایر موجودات باشد مخالف است. او عالی است که به انسان سافل توجه ندارد لذا فارغ از انسان، امیال و احساسات اوست از سوی دیگر انسان نیز از خدا تهی است و با واسطه می تواند او را بشناسد وحتی انسان اموری مانند عبادت و مناجات را به این دلیل انجام می دهد که قصد شباهت به عالی را دارد. ابن سینا علی رغم آنکه همواره خدای اسلام و قرآن را پیش رو داشته است اما تنها به جنبه قدسیت و تعالی خداوند توجه کرده است و به تعامل بین خدا و انسان توجه اندکی نشان داده است لذا خدا تأثیر گذاری مستقیم در زندگی انسان ندارد، ارتباط تاریخی بین خدا و انسان وجود ندارد و مداخله خدا در عالم توسط عقول انجام می شود. بر خلاف خدای قرآن که علی رغم اینکه خدا در رأس یا کانون هستی، برترین حقیقت ماورای طبیعی، مسلط و محیط به همة هستی و تدبیر و ادارة هستی به دست اوست. بر این اساس، وجود خدا در مقام خالق، مالک حقیقی و مدبر آسمان‌ها و زمین، امری تردید‌ناپذیر است اما شخصی که به انسان توجه و لطف دارد؛ دست یافتنی است؛ انسان با او ارتباط برقرار می کند؛ منجی انسان از ضلالت و گمراهی به نور و هدایت است؛ پاداش دهنده و کیفر دهنده است؛ همه انسان ها را در روز معاد گرد می آورد؛ نیکوکاران را پاداش، و بدان را کیفر می دهد.

در این مقاله پاسخ ابن‌سینا به دو پارادوکس کیت فاین درباره ماده و صورت را بررسی کردیم. پارادوکس‌هایی که در ذیل نظریه ماده - صورت‌گرایی ارسطوئی طرح می‌کند و مفروضات ارسطویی را از منظر آنها می‌سنجد. پاسخ ابن‌سینا به این پارادوکس‌ها مهم است زیرا مزایا و کاستی‌های احتمالی موجود در ماده-صورت‌گرایی سینوی را مشخص می‌کند. بر این اساس در مقاله: نخست، می‌پردازیم به پارادوکسی، درباره امکان تمایز میان دو شیئی که صورت و ماده مشترک دارند. برای رفع پارادوکس، سه آموزۀ انتقال ماده، صورت مشترک و ترکیب قابل طرح است با انکار هر آموزه پارادوکس حل می‌شود ابن‌سینا پارادوکس اول را با انکار صورت مشترک پاسخ می‌دهد. دوم، می‌پردازیم به پارادوکسی، درباره تغییر ماده در یک شی و حفظ اینهمانی آن در طول زمان، که نشان دادیم ابن‌سینا در این موضع نمی‌تواند پارادوکس را حل ‌کند و تنها راه ممکن ابن‌سینا نسبی کردن رابطه جزئیت ماده به شاخص زمان است.

امروزه «هویت فردی» یکی از مهم­ترین و چالش برانگیزترین مسائل در حوزه علوم انسانی به‌شمار می­رود. در میان فلاسفه­ای که به این مسئله پرداخته­اند، بررسی دیدگاه ابن­سینا از اهمیت والایی برخوردار است؛ چرا که با اهتمام ویژه به «نفس» و «بدن» و عدم غفلت از یکی به نفع دیگری، ساختار وجودی انسان را هم به لحاظ بالینی و هم به لحاظ مباحث نظری مطالعه کرده است. در پژوهش حاضر از زاویه­ای بدیع مبانی انسان­شناختی ابن­سینا از جمله «ترکیب ساحت وجودی انسان از نفس و بدن»، «حدوث نفس»، «دوگانگی نفس و بدن» و «ارتباط متقابل نفس و بدن» در جهت استنباط مباحث پیرامون هویت فردی بازخوانی می­گردد. یافته­های این پژوهش حاکی از آن است که مبانی انسان­شناختی مذکور، ظرفیت مناسبی برای تبیین مباحثی چون «مفهوم­شناسی هویت فردی»، «مباحث مربوط به "خود" و تفاوت آن با هویت فردی»، «ویژگی­های ایجابی و سلبی هویت فردی»، «شرح هویت منسجم»، «مؤلفه­های سازنده هویت فردی» و «فرآیند شکل­گیری آن» را دارد و می­تواند مباحث مذکور را به شیوه عقلانی ، تفهیم نماید.

تعلق نفس ناطقه به بدن و رابطه این دو با هم از مهم­ترین مسائل در حکمت سینوی و متعالیه است که مباحث بسیاری را تحت­الشعاع خویش قرار می­دهد. یکی از این موارد، حدوث رعشه در عضو یا اعضاء بدنی می­باشد. به هنگام رعشه مقتضای حرکت ارادی نفس ناطقه با مقتضای طبیعت عضو بدنی ناسازگار می­گردد. بدین صورت که مثلاً نفس ناطقه حرکت دست به سوی چپ یا سکون را اراده می­نماید ولی طبیعت این عضو در تعارض با آن قرار دارد و به­گونه دیگری حرکت می­کند. ابن­سینا عواملی را در مورد چگونگی حدوث رعشه بیان می­دارد که مهم­ترین آنها عبارت­اند­از: ضعیف گشتن اعضاء بدنی به جهت عوامل نفسانی، سست شدن اعصاب در اعضاء بدنی و اختلال حرکتی اعضاء بدنی به دلیل عوامل مادی خارجی. ملاصدرا نیز عروض رعشه را به دلیل اختلال در کارکرد قوای بدنی و مادی می­داند. در پژوهش حاضر اثبات گردید که همه این عوامل مورد نظر ابن­سینا در پرتو رابطه نفس ناطقه با بدن قابل تحلیل و بررسی هستند و لذا مهم­ترین عامل حدوث رعشه، اختلال در این رابطه می­ باشد.

متناهی و نامتناهی بودن جسم طبیعی، شامل بخش های مختلفی در فلسفه ابن سیناست. این تحقیق، انجام شده است تا نشان دهد؛ ابن سینا چه تعریفی از متناهی و نامتناهی ارائه کرده، جسم و آن چه که بدان مرتبط است را متناهی دانسته یا نامتناهی و در صورت پذیرش هرکدام، چگونه و با چه دلایلی مدعایش را اثبات نموده است. آن چه انجام شده است؛ نقل دلایل ابن سینا در تناهی جسم است که دو دسته دلایل تناهی ابعاد جسم و اثبات محدودیت جسم از راه حرکت را در بر می گیرد. به علاوه، عوارض و لوحق جسم هم با ذکر دلایل بوعلی در متناهی یا نامتناهی بودن آن هم بررسی شده است. این موارد با مراجعه به آثار ابن سینا و بعضی از شارحان قدیم و جدید و به ویژه بازخوانی طبیعیات وی انجام شده است. نتیجه به دست آمده، نظر بوعلی درباره آن است که وی محدودیت جسم را چگونه و با چه براهینی ثابت می کند و نشان می دهد که وی کدام عوارض و لواحق جسم را متناهی و کدام را نامتناهی شمرده و چگونه به هر کدام رهنمون شده است. بعضی از دلایل وی در تناهی جسم مغفول مانده است از جمله؛ دلایل حرکتی وی. متناهی و نامتناهی بودن همه مقولات جسم هم تاکنون در فلسفه بوعلی کاویده نشده است دیگر، متناهی و نامتناهی بودن جسم بر بعضی از مسائل فلسفی بوعلی از طبیعی تا هم مابعدالطبیعی و الهیات وی هم موثر بوده که شناسایی آن از ویژگی های نوی این جستار ا است.موارد مذکور، دال بر نفوذ بسیار این مسئله بر جنبه های گوناگون فلسفه بوعلی سیناست.

اعتقاد به تحقق «علم الهی به ماسوا» از طريق عروض صورت‌های علمی حصولی بر ذات الهی، ايده ناگزير حکمای سينوی و برخاسته از منظومه فلسفی حکمت مشاء است. هدف اين پژوهش بررسی ملاحظات صدرالمتألهين نسبت به ديدگاه ابن‌سينا در خصوص عروض صورت‌های علمی بر ذات الهی برای تحقق علم الهی به ماسواست. پژوهش حاضر با استفاده از دو روش توصيف و تحليل به گزارش دقيقی از نظريه سينوی «علم الهی به ماسوا»، متکی بر درک منظومه‌ای از فلسفه ابن‌‌سينا می‌پردازد و سپس با استفاده از ملاحظات صدرايی، به تحليل آن نظريه و نظريه برگزيده صدرالمتألهين اهتمام می‌ورزد. این تحقیق همچنين مبتنی بر داده‌های کتابخانه‏ای انجام گرفته است. اصولاً طبق مبانی سينوی، امکان باريابی به هيچ ايده‌ای که در آن بتوان سخن از اتحاد دو واقعيت مطرح کرد، ممکن نيست. ابن‌‌سينا طبق هندسه معرفتی خويش چاره‌ای جز پذيرش تمايز وجودی ذات الهی و علم پيشين ندارد. صدرالمتألهين ضمن ابطال انتقادات حکمای پيشين بر اين نظريه، ملاحظات متفاوتی را گاه به‌عنوان انتقادات مبنايی و گاه به صورت انتقادات بنايی طرح می‌کند. قاطعانه می‌توان گفت: تمايز نگرش صدرايی و سينوی در اعتقاد ابن‌سينا به عروض و اعتقاد صدرالمتألهين به عينیت، به تفاوت هندسه فلسفی آن دو برمی‌گردد.

براهين زيادي براي تجرد نفس در فلسفه اسلامي و فلسفه غرب ذکر شده است. برهان «شک» دکارت يکي از براهيني است که در فلسفه غرب براي تجرد نفس مطرح گردیده است. مي‌توان اشکالاتي را از منظر فلسفه اسلامي به برهان دکارت وارد کرد، اما اين برهان به‌وسيله برهان «هواي طلق» ابن‌سينا قابل تصحيح است. به خاطر شباهت‌هاي دو برهان، دو اشکال مهم از «فلسفه ذهن» بر اين دو وارد شده است: اشکال اول در اين‌‌باره است که اين برهان مبتني بر قانون لايب‌نيتس است و قانون مزبور در خصوص امور داراي حيث التفاتي کارايي ندارد. اشکال دوم مي‌گويد: نحوه ارائه شدن تجربه آگاهانه ما به خودمان، به قدر کافي ماهيتمان را نشان نمي‌دهد. این مقاله به روش تحليلي ـ توصيفي به هر دو اشکال جواب داده و در آخر با کمک علم حضوري و بساطت نفس اثبات کرده که نه‌‌تنها نفس غير بدن است، بلکه موجودي مجرد از بدن به‌شمار می‌آید.