جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از یونان باستان، چیستی و خاستگاه نفس از جمله مباحث جدی در بین فالسفه و دانشمندان به شمار میآمده است؛ مباحثی که دچار فراز و نشیب های متعدد شده و حکایت از تلقی های کامال متفاوت و گاها متضاد فالسفه از ماهیت نفس داشته است. در این بین، ارسطو نخستین بار در تاریخ فلسفه، مسئله نفس را در قالب یک کتاب عنوان نمود که به دلیل اهمیتش، تبدیل به بزرگترین کتب مرجع در علمالنفس شد و آثار متعددی به تأثی از آن به رشته تحریر درآمد. این اثر به واسطه جنبش ترجمه با دقت های فلسفی و با ترجمه اسحق بن حنین به زبان عربی وارد جهان اسالم شد. این کتاب در عالم اسالم مرجع مطالعه در علمالنفس گشت و هرگونه تحقیقی درباره نفس، الاقل از لحاظ رئوس مطالب، مبتنی بر آن بود. مسلم است که نویسندگان و فالسفه مسلمان یکی از مهم ترین تاثیرات را بر سنت ارسطویی گذاشته اند و جایگاه کتاب درباره نفس و مباحث ارسطویی در جهان اسالم مشهود و تعیین کننده بوده است. در این بین ابن سینا از جمله فالسفه مسلمان است که با تحقیقی وسیع در مورد نفس یونان باستان به ویژه مکتب ارسطویی، و برای اولین بار در فلسفه اسالمی اثری را برجای گذاشته است که شباهت بسیاری با آن چیزی دارد که ارسطو در کتاب درباره نفس دنبال میکند. وی با نظر بر کتاب درباره نفس ارسطو، فن ششم از طبیعیات کتاب شفاء را تقریر نمود. از آنجایی که ابن سینا در بسیاری از آثار خود متاثر از ارسطوست، پژوهشگران متعددی آثار وی و اندیشههایش را با نظام فلسفی ارسطو مقایسه کرده اند؛ اما تا کنون هیچ مطالعه تطبیقی بر اساس متن دو کتاب درباره نفس ارسطو و نفس شفای ابن سینا انجام نشده است. به همین دلیل، اهمیت و ضرورت انجام یک پژوهش برای مقایسه متن این دو کتاب در مقطع کنونی آشکار می شود؛ پژوهشی که بتواند با بررسی پیشنه های تاریخی بحث و از جهت ساختارشناختی، روش شناختی و محتوایی به مطالعه تطبیقی علم النفس این دو فیلسوف بپردازد. پژوهش حاضر در نظر دارد، در تمام بخش های مذکور، به پیشینه های موجود در سنت ارسطویی با تمرکز بر متن کتاب درباره نفس بپردازد و درصورتی که شیخ در هر کدام از مباحث در کتاب نفس ث شفاء، به بازسازی مطالب پرداخته و یا با تکیه بر نظریات خود به نوآوری هایی در نفس شناسی دست یافته است، آن را بیان نماید.

انسان برای ادراک و حرکت نیازمند قوای نفس است و هر اثری که دارد به واسطه ی آن ها می‌باشد. قوه ی خیال یکی از قوای ادراکی انسان است که نقش مهمی در دستگاه تحریکی او دارد؛ لذا برای جهت دهی به رفتار انسان ها، ابتدا لازم است که از نحوه ی عملکرد این قوه و همچنین از تأثیری که بر اعمال انسان دارد، آگاه شویم. مهم ترین هدف این پژوهش، تبیین نقش قوه ی خیال در تربیت انسان باتوجه‌به دیدگاه فارابی و ابن سینا می باشد. قوه ی خیال یکی از قوای باطنی نفس است که وظیفه ی آن حفظ صور محسوسات، تجزیه و ترکیب آن و همچنین محاکات و تصویرگری معقولات است. این قوه از طریق فعالیت‌های ادراکی خود، انگیزه‌ی حرکت را در انسان ایجاد می‌کند. عملکرد قوه ی خیال به نحوی است که اغلب مردم جامعه تحت تأثیر آن رفتار می‌کنند؛ به همین جهت با خیال‌انگیز کردن حقایق و مفاهیم عقلی می‌توان اعمال و رفتار مردم را اصلاح کرد؛ بنابراین پیامبر و رئیس مدینه به‌عنوان متصدیان امر تربیت در جامعه، نیازمند تخیل قوی هستند تا از این قوه و توانمندی‌های آن برای تربیت مردم جامعه بهره‌مند شوند. از جمله ابزارهای خیال انگیز، شعر و خطابه هستند که برای تربیت، مورداستفاده قرار می‌گیرند. پیامبر نیز از این قوه و ابزارهای خیال‌انگیز بهره می‌برد و معقولاتی را که دریافت کرده است، توسط مثال‌هایی از محسوسات در خیال مخاطب جای می‌دهد. به‌طورکلی این قوه باتوجه‌به گستره ی تأثیرگذاری خود، این استعداد را دارد که معدّ تربیت و یا مزاحم آن باشد؛ به همین منظور، توجه به آن در حوزه ی تربیت، ضروری به نظر می‌رسد.

در این تحقیق به قوس نزول و قوس صعود از منظر سه فسلسوف بزرگ اسلامی؛ ابن سینا، سهروردی و ملاصدرا و سپس به بررسی تطبیقی (افتراقات و اشتراکات) آن‏ها پرداخته می‏شود. برای تحقق این اثر سعی بر آن بوده که از منابع اصلی و اصیل این سه فیلسوف و همین طور از اکثر آثار آن‏ها (به نحو تتبع نسبتا جامع) استفاده شود تا به یک نتیجه گیری قابل اعتماد، نایل گردیم. از آن جا که مسایل مربوط به قوس نزول (چینش نظام هستی) و قوس صعود (سیر صعودی آدمی) در سامان دهی سایر اندیشه‏های انسان در جمیع ساحت‏های مربوط به دنیا و آخرت بسیار تاثیرات راهبردی و تعیین کننده دارد، لذا ضروری می‏نمود که چنین اثر سترگی بر اساس اندیشه بزرگ ترین فلاسفه اسلامی (رئسای مکاتب مشاء و اشراق در بستر اسلامی و حکمت متعالیه) سامان یافته و به اهل تحقیق و اندیشه عرضه گردد. ابن سینا در قوس نزول به سه مرتبه واجب تعالی، عقل و عالم ماده معتقد است. سهروردی علاوه بر ترسیم واسطه بین واجب تعالی و عقول (نور اقرب)، به عالم مثال نیز قایل است. اما ملاصدرا با تاثّر از مبانی عرفانی از طرفی و با پی ریزی مبانی اختصاصی خود، علاوه بر افزودن مرتبه احدیت و واحدیت، به اعمال دقت نظرهای بیشتری می‏پردازد و گوی سبقت را از دو فیلسوف قبلی می‏رباید. در قوس صعود نیز مساله حدوث نفس نقطه آغازین منظور گشته و سپس به بحث تکامل نفس و کمال نهایی آن و همین طور تناسخ و معاد و در نهایت مساله فنا پرداخته شده است. ملاصدرا نفس را بحدوث البدن حادث می‏داند نه مع حدوث البدن و همین طور اختلافات راهبردی و تعیین کننده آن‏ها در مسایل مربوط به حرکت جوهری و اتحاد عاقل و معقول و غیره در ترسیم نهایی دیدگاه آنان در قوس صعود بسیار اثرگذار است.

دراین پایان نامه به بررسی ومقایسه جایگاه ماهیت بدون وجود در نظام فلسفی ابن سینا،ثابتات ازلی معتزله واعیان ثابته ابن عربی می پردازیم.از نظر ابن سینا ماهیت من حیث هی،نه موجود است و نه معدوم.که ظاهر امر این است که چنین ماهیتی مستقل از وجودمنشأ اثری نیست؛اما شواهد گوناگونی در آثار ابن سینا در باب شأنیت مستقل ماهیت از وجود به چشم می خورد.گروهی از معتزله نیز برای حل مسأله علم خدای متعال قبل از ایجاد،نظریه ثابتات ازلی را مطرح کرده اند.این ثابتات دربرگیرنده ی موجودات و معدومات ممکن می شوند.ثبوت از نظر ایشان ،اعم از وجود و در مقابل نفی قرارمی گیرد.همچنین ممتنعات درواقع دارای ثبوت نیستند و منتفی هستند. این ثابتات متعلق علم خدای متعال قرارمی گیرند،عارفی چون ابن عربی نیز نظریه اعیان ثابته را از دیدگاه ثابتات ازلی معتزله الهام گرفته است؛اگر چه که در برخی مواقع دیدگاه خود را متمایز از دیدگاه معتزله بیان می کندولی وجوه تمایز این دو دیدگاه را روشن نمی سازد.به نظرمی رسد این سه دیدگاه دارای شباهت هایی چون : تقرر و ثبوت ماهیت بدون وجود خارجی،تشابه برخی از ادله ی معتزله با عرفا،ثبوت معدومات ممکن در معتزله و شیئیت ثبوت اعیان ثابته، و تفاوت هایی چون : عدم اتصاف ماهیت فی حدنفسه به وجودیا عدم در دیدگاه ابن سینا و اتصاف ماهیت به وجود وعدم در دیدگاه معتزله و عرفا اگرچه این ماهیت معدوم می تواند دارای ثبوت باشد،اشاره کرد،اماتفاوت دیگر،درکارکردها است که می توان به دارای اثرخواندن ماهیت بدون وجود در فلسفه ابن سیناو کارکردهای دیگری چون : قضاو قدر سرالقدر و... درعرفان اشاره کرد،همچنین می توان از تفاوت های دیگری چون: تفاوت در ثبوت وتقسیم بندی ماهیات خارجی نام برد.که در راستای این پایان نامه، مطالبی مانند: کلی طبیعی ،شواهد استقلال ماهیت از وجود ، علم الهی،نظریه ثابتات ازلی ثبوت معدومات ونظریه حال ، کارکردهای نظریه ثابتات ازلی در کلام معتزله ، نقدهای فلاسفه برثبوت معدومات وثبوت حال، اقسام معدوم ،ادله ابن عربی بر اثبات اعیان ثابته،و کار کرد اعیان ثابته درعرفان ابن عربی را از مباحث مقدماتی این پایان نامه به شمار آورد.و نیز رابطه ی اعیان ثابته با ثابتات ازلی و نگاه فلاسفه به اعیان ثابته ابن عربی و ادله ی هریک از این سه دیدگاه و ارزیابی تفاوت ها وشباهت های آن ها،بحث های اصلی این پایان نامه می باشند.

چکیده ماشینی : در ذات و ضرورت: ابن سینا و سنت ارسطویی، فدور بنویچ یک اصل اساسی از متافیزیک و معرفت شناسی ابن سینا (متوفی 1037) ارائه می دهد: نظریه جوهر او و تعیین علمی صفات ضروری و ضروری. این مطالعه مفاهیم کلیدی فلسفه ابن‌سینی مانند ماهیت، ضرورت، جهان‌شمولی، بی‌واسطگی، تقدم و ویژگی را بررسی می‌کند. علاوه بر این، برای اولین بار ارائه می شود که چگونه ابن سینا در طول زندگی حرفه ای خود موضع خود را در مورد این موضوع توسعه داد و بنابراین «ذات گرایی مفهومی» انقلابی خود را به کار گرفت. همچنین نشان داده می‌شود که موضع ابن سینا تا حدودی از سنت ارسطویی پیروی می‌کند، اما در جاهای کلیدی از آن منحرف می‌شود، به‌ویژه جایی که ابن سینا به طور انتقادی به تفاسیر « مشائیان بغداد» پرداخته است. در ذات و ضرورت: ابن سینا و سنت ارسطویی فدور بنویچ آموزه کلیدی متافیزیک و معرفت شناسی ابن سینا (متوفی 1037) را ارائه می دهد: نظریه جوهر او و تعیین علمی صفات ضروری و ضروری. این کتاب مفاهیم اصلی فلسفه ابن سینا مانند ذات، ضرورت، جهان شمولیت، بداهت، تقدم و ویژگی را مورد مطالعه قرار می دهد. همچنین گزارش بی‌سابقه‌ای از چگونگی تغییر دیدگاه‌های ابن سینا در مورد این موضوعات در طول زندگی حرفه‌ای‌اش، در استدلال برای «ذات‌گرایی مفهومی» انقلابی‌اش ارائه می‌کند. موضع ابن سینا تا حدی از سنت ارسطویی پیروی می کند، اما از آن نیز فاصله می گیرد، به ویژه هنگامی که ابن سینا علیه مکتب مشاء بغداد استدلال می کند.

آراء و نظرات افلاطون و ابن سینا از این جهت مورد بررسی قرار گرفتند که این دو فیلسوف را می‌توان جزء اندیشمندانی دانست که در دو سنت یونانی و اسلامی، برای نخستین بار رویکردی فلسفی از عشق ارائه کرده اند و پای عشق را به مسائل فلسفی گشوده اند و رساله هایی در «عشق شناسی» نوشته اند که سرآغاز یک رویکرد فلسفی نوین شده است. بازخوانی محتوایی این دو رساله در یک رویکرد تطبیقی، وجوه پنهان عشق شناسی را در دو سنت فلسفی نمایان، و وجوه اشتراک و اختلاف دو رویکرد را ارائه خواهد کرد. نوشتار حاضر با رویکردی توصیفی و تحلیلی درصدد پاسخگویی به این سوال است که افلاطون و ابن سینا چه تبیینی از عشق به دست می‌دهند. ابن سینا در «رساله العشق» خود مباحثی را مطرح کرد که شباهت بسیاری با آموزه‌های افلاطون دارد، هرچند تفاوت‌های آراء آنها را نیز نباید فراموش کرد. از نظر افلاطون منشأ عشق، "زیبایی" است اما نه زیبایی وجدانی بلکه زیبایی فقدانی؛ یعنی عشق به ما یادآوری می‌کند که فاقد زیبایی هستیم و باید به دنبال آن باشیم. عشق ما را به سوی نداشته مان می‌کشاند تا به دستش آوریم. منشأ عشق از منظر ابن سینا وجود و زیبایی است و چون از امر وجودی نشأت می‌گیرد از همین روست که آن را از کمالات واجب الوجود می‌داند و چون واجب الوجود صرف وجود است پس عشق همان وجود صرف است. عشق در فلسفه افلاطون امری معرفتی است اما در فلسفه ابن سینا امر وجودی است. در نگاه افلاطون دو نوع عشق را می‌توان دید؛ عاشق در عشق نخستین، جسم معشوق را در نظر دارد اما در عشق حقیقی و مطلوب، توجه او به زیبایی روح معشوق است. عشق حقیقی که ابن سینا آن را عشق به جمال حق می‌داند، بر عشق به زیبایی مطلق در سخنان افلاطون منطبق است.

هدف و کوشش نگارنده در رساله‌ پیش رو بررسی و پاسخ به این پرسش اساسی است: با توجه به نظریه‌ فیض در تفکّر ابن‌سینا، که به‌معنای فیضان و سرریزشدنِ «ضروری» موجودات از حق تعالی است، این نظریه چگونه با اراده‌ الاهی سازگار می‌شود؟ به سخن دیگر، چگونه می‌توان میان «ضرورت» و «اراده» بر بستر نظریه‌ فیض جمع کرد؛ حال آن‌که در ظاهر، این دو مقوله همدیگر را نفی می‌کنند؟ روش نویسنده در این رساله، توصیفی و تحلیلی است و مسئله، براساس مبانیِ متافیزیکی و الاهیاتیِ ابن‌سینا و همچنین مناسبات درونیِ تفکّر او مورد تحقیق و تحلیل قرار می‌گیرد و به سمت پاسخ نهایی حرکت می‌کند. نویسنده به این نتایج دست یافته است: اولاً نظریه‌ فیض در تفکّر ابن‌سینا در مناسبات هستی‌شناختی، معرفت‌شناختی و منطقیِ مشخّص و دقیق طرح می‌شود. ثانیاً و به دلیل مذکور، نظریه‌ فیض فقط براساس مبانیِ او قابل درک است. ثالثاً با توجّه به نگاه ابن‌‌سینا به مبادیِ موجودات، ساختار جهان، ذات و صفات باری تعالی به‌خصوص علم عنایی و اراده او، ضرورت فیض نه فقط با اراده الاهی منافاتی ندارد؛ بلکه برخاسته از ذات، علم و اراده وجوبی اوست. جهان لازمه ضروری ذات واجب براساس اراده ضروری اوست؛ ازاین رو، هیچ ممکنی سوای حق تعالی، نمی‌تواند ضرورتی بر او تحمیل کند. پس نظریه فیض به مقتضای ساحت ربوبی/ وجوبی، تفسیر و درک می‌شود. دشواری فهم نظریه فیض ابن‌سینا و اعتراضات، نخست از عدم توجّه و اعتنا به مبانیِ او و دوم، از قیاس و همسان‌پنداری ذات الاهی با عرصه انسانی برمی‌خیزد. نظریه فیض ابن‌سینا تحوّلی اساسی در توضیح ظهور کثرت از مبدأ واحد، در مقایسه با اسلاف او به‌شمار می‌آید؛ اما نظریه حدوث دهری میرداماد، خود مبیّن تحولی درباره دیدگاه ابن‌سیناست.

ابن سینادرآثارخودتبیین خاصی از فاعلیت انسان ارائه می دهدوآن را از نوع فاعلیت بالقصد والاراده می داند. وی در تفسیری که از این نوع فاعلیت ارائه می دهد به تحلیل مبادی فعل ارادی می پردازد بر اساس این تحلیل مبادی فعل ارادی عبارتند از: تصور فعل، تصدبق به فایده، شوق و به دنبال آن اراده. وی اراده انسان را تابع مبادی پیش از خود می داند. حال سؤال اینجاست که آیا مبادی خود ارادی اند یا اموری غیر ارادی هستند. ابن سینا این مبادی، علی الخصوص میل یا شوق را امری غیر ارادی می داند که تابع عوامل بیرونی از جمله طبیعت و مزاج فرد و حتی حرکت و وضعیت قرار گیری افلاک است .بر این اساس این نقد جدی به آراءابن سینا وارد است که در حقیقت آنچه ما به عنوان اراده می شناسیم ،نه اراده واقعی بلکه توهم اراده است زیرا مبادی اراده اموری بیرونی و خارج از اراده فرد هستند.

نظام منطقی ارسطو به قدری رفیع بود که تا چندین قرن نیز پس از او اکثر دانشمندان آن را از هر جهت کامل می‌دانستند به صورتی که تا قرن های متمادی حاکم بر افکار و آرای مردم اندیشمند بوده است. ابن‌سینا نخستین کسی بوده است که در تدوین علم منطق از روش ارسطویی فاصله گرفته است و از جهات متفاوت تغییرات و دگرگونی‌هایی در منطق ارسطویی ایجاد کرد‌. در پایان‌نامه حاضر از کتاب اشارات و تنبیهات ابن‌سینا و همچنین به مقدار نیاز از کتاب منطق شفا استفاده شده که با روش‌های تحلیلی و تطبیقی بدان پرداخته‌ایم. ما کتاب اشارات و تنبیهات را با دیگر آثار ابن‌سینا مقایسه نموده و در این مباحث به نظرات ارسطو و فارابی نیز اشاراتی داشته‌ایم. ایده‌های اساسی ابن‌سینا را می‌توان به دو گروه تقسیم کرد: ۱- ایده‌های پیشنهادی او در زمینه‌ی منطق قدیم. ۲- ایده‌های خلاقانه‌ی او که می‌تواند با نظام‌های منطق جدید مقایسه گردد. شیخ‌الرئیس ابتکارات و نوآوری‌هایی از جمله وارد نمودن مباحث قیاس استثنایی (برگرفته از منطق رواقیون) و قیاس اقترانی شرطی (که حاصل ترکیب قضایای حملی و قضایای شرطی از یک‌سو و یا ترکیب قضایای شرطی می‌باشد) و همچنین مطرح کردن موضوعاتی در منطق موجهات (پذیرش فرمول‌های موسوم به بارکان و عکس بارکان ورد فرمول عکس بوریدان) که امروزه دارای اهمیت شایان توجهی است. ابن‌سینا با اختصاص دادن قیود و سورهای زمانی به قضایای ضروری و ممکن منطق موجهات خود را به منطق موجهات رواقیون نزدیک کرده است‌. علاوه‌ بر این ابن‌سینا به طرح موضوعاتی درباره‌ی فلسفه منطق و فلسفه زبان نیز پرداخته است. طرح موضوع جهت شیء (de re) و جهت جمله (de dicto) در فلسفه‌ی منطق و تحلیل برخی از نکات زبان شناختی که قابل مقایسه با فلسفه‌ی زبان معاصر می‌باشد. ‌‌

حقیقت وحی، القای سریع و نهانی معارف و احکام دینی توسط مبادی عالیه و حقیقت نبوت دریافت آنها توسط انسان کامل از مبادی عالیه است. وحی با نبوت رابطه تنگاتنگ دارد به گونه‌ای که تبین ماهیت یکی بدون دیگر ناممکن است. از جمله فیلسوفانی که به این مسئله پرداخته اند، ابن‌سینا و صدر‌المتألهین هستند. این نوشتار با روش توصیفی- تحلیلی و مطالعات تطبیقی، به بررسی دیدگاه آنان، در باره حقیقت وحی و نبوت پرداخته است. نگارنده فرض را بر این نهاده است که فی‌الجمله وفاق و خلاف، میان هر دو دیدگاه و مبانی آنان وجود دارد. از جمله اشتراکات که میان هر دو دیدگاه وجود دارد، ارتباط نفس نبی با مبادی عالیه و دریافت معارف و دستورات دینی توسط آنها است. نیز هر دو دیدگاه بر این است که کمال قوای عاقله، متخیله، و متصرفه شرط لازم است (نه کافی). کمال قوه عاقله، نفس نبی را اعداد می کند برای در یافت وحی از مبادی عالیه. از مواضع خلاف هر دو دیدگاه، این است که ابن سینا به عالم نفوس فلکی و صدرا به عالم خیال منفصل باور دارند؛ لذا بوعلی، نفس نبی از راه اتصال با عقل فعال مستعد در یافت مدرکات کلی و از راه اتصال با نفوس فلکی مستعد دریافت مدرکات جزئی می داند. اما صدرا، نفس نبی از راه اتحاد با عقل فعال مستعد در یافت معارف کلی و از راه اتحاد با عالم خیال منفصل مستعد دریافت معارف جزئی می داند. ابن-سینا هر مرتبه‌ای از نشأت سه‌گانه نفس انسان کامل را مرتبه ای از نبوت می‌داند. اما صدرا مقام نبوت را جامع نشئات سه‌گانه، و نبی را قابل وحی و حامل آن، حلقه وصل عالم محسوس با نامحسوس می‌داند که نفس نبی، در اثر تکامل جوهری، از مرحله هیولانی به مرحله عقل مستفاد می‌رسد. در این مرحله نفس نبی از راه اتحاد با خیال منفصل یا با عقل فعال یا بدون واسطه (از خداوند)، احکام و حقایق و معارف وحیانی را به صورت شهودی در یافت می‌کند.