جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسأله کمال انسانی که در قرآن کریم با عنوان «خلافت الهی» از آن یاد می‌شود، در طول تاریخ مورد توجه نظام‌های دینی و فکری مختلف بوده است. در نظام فکری سهروردی و در شریعت اسلامی نیز به این مسأله پرداخته شده است. هدف این نوشتار بررسی مسأله خلافت الهی در دستگاه فلسفی سهروردی با تکیه بر تأثیر و نفوذ آیات و روایات اسلامی است. در هر دو دیدگاه، انسان دارای ظرفیت‌های بالقوه علمی و عملی است که با به فعلیت رساندن آن‌ها می‌تواند به مقام جانشینی خداوند برسد؛ اما میان مصادیقی که شیخ برای خلیفه الهی ذکر می‌کند با مصادیقی که شریعت اسلامی به‌ویژه روایات شیعی برای خلیفه خدا برمی‌شمرد، اختلاف چشمگیری وجود دارد؛ بنابراین نمی‌توان قاطعانه اظهار کرد که آراء سهروردی با آیات و روایات کاملاً همخوانی دارد.

دوگانه‌انگاران در باب حقيقت انسان كه روح مجرد و ماندگار را براي آدمي پذيرفته‌اند با اين پرسش بنيادين روبه‌رو هستند كه پس از جدايي كامل روح از بدن، بقاي روح در چه عالمي و به چه صورتي است؟ مكاتبي چون هندوئيسم، بوديسم و مكاتب سعادت‌گراي سقراط و افلاطون، بقاي روح را به گونه تناسخ و انتقال آن از كالبدي به كالبد ديگر در عالم دنيا مطرح كرده‌اند. دسته‌اي ديگر معاد اديان الهي ـ يعني انتقال روح به عالم ماوراء طبيعت ـ را پذيرفته‌اند. معادباوران، به ويژه متكلمان و فيلسوفان الهي، براي دفاع از اصل معاد و شفاف‌سازي آن، به تبيين و ابطال تناسخ مشهور پرداخته‌اند. سهروردي، نخست به محال بودن تناسخ باور داشته است؛ ولي به نظر مي‌رسد وي در گام بعدي با قائلان به تناسخ همراه شده است تا جايي که دلايل مشائيان بر رد تناسخ را پاسخ مي‌دهد. اما در ديدگاه واپسين خود، دلايل قائلان به تناسخ و دلايل منکران آن را ناکافي دانسته و موضوع را با ترديد به پايان مي‌برد. ملاصدرا در معادشناسي خويش به صورت گسترده از راه ارائه دلايل عقلي، از جمله براهين قوه و فعل، به ويژه برهان حركت اشتدادي به ابطال تناسخ پرداخته است. وي قرائت‌هاي مختلف از تناسخ و نيز انواع تناسخ مطلق، أعم از صعودي و نزولي آن را قابل دفاع عقلاني نمي‌داند. هماهنگي مباحث و استواري دلايل ملاصدرا موجب برتري تبيين وي نسبت به ديدگاه سهروردي شده است.

فلسفه به مثابه مشی زندگی با الگوهای متفاوتی نزد معاصران مطرح است. تمرکز بر جنبه عملی فلسفه وجه مشترک این الگوهاست. برخی مولفه‌های فلسفه به منزله مشی زندگی در فلسفه شیخ اشراق به چشم می‌خورد. اولویت عقل عملی نسبت به عقل نظری، ابزارانگاری دانش بحثی نسبت به معارف ذوقی، فلسفه به مثابه تمرین مرگ و رسیدن به مرگ اختیاری، ارائه فرآیند درمان برای بیماری نفسانی، مولفه‌های اصلی فلسفه به مثابه روش زندگی نزد سهروردی به‌شمار می‌آیند.

از نظر سهروردي،خداوند علت موجودات مادي بوده و همانند هر علت دیگر به معالیل خود علم دارد؛ علم گرچه ممکن است گاهی پيشيني و گاهي همراه معلول و يا بعد از آن(پسینی) باشد اما در كلمات سهروردي از علم قبل الايجاد سخني به ميان نيامده و تنها علم مع الفعل مورد بررسي قرار گرفته است؛بر اساس نظر او،ماديات در دو دسته(ماديات موجود و ماديات معدوم )تقسيم بندي شده اند كه ماديات معدوم، از طريق وجود شان در بدنه فلك و ماديات موجود،خود به وجود مادیشان، به صورت حضوري، متعلق علم پروردگار بوده و دفتر علم خداوند محسوب مي شوند اما اين به آن معنا نيست كه در ذاتِ موجودات مادي و غواسق اقتضاي حضور وجود داشته و آنها همانند مجردات به حسب ذاتشان می تواند متعلق علم خداوند واقع شوند بلكه تعلق علم به آنها از آن جهت است كه نور الانوار با اضائه خود، آنها را مستنير،ظاهر و قابل ادراك مي كند زیرا حقایق نوری و در راس آنها نورالانوار نه تنها خود، ظاهر و نورانی هستند بلكه دارای خاصیت اناره واضائه نیز بوده و موجب ظهور موجودات ديگر (جواهر غاسق) مي شوند بنابراين سرِّ حضور را بايد در هويت نوري نور الانوار جست.

مسألۀ تناسخ از دیرباز مورد توجه حکما و فلاسفه بوده است. ملاصدرا، ضمن ارائۀ تعریفی عام از تناسخ، آن را ابطال نموده است و، با دقت نظر ویژۀ خود، بحث در مصادیق تناسخ محال را به عوالم دیگر نیز سرایت داده است. به عقیدۀ ملاصدرا، اغلب کسانی که سعی در تبیین معاد جسمانی داشته‌اند به نوعی از تناسخ سربرآورده‌اند. اما تعریف نفس صدرایی و مبانی علم‌النفسی صدرالمتألهین دربارۀ ارتباط نفس و بدن، عملاً، راه را بر امکان تناسخ می‌بندد. ضرورت پرداختن به بحث تناسخ وقتی پررنگ‌تر می‌شود که به اصول مسلّمی چون رجعت و زنده شدن اموات در این دنیا توجه شود و، در نگاه اول، این امور در دایرۀ تناسخ جای می‌گیرد. تحقیق حاضر می‌کوشد تا با شیوۀ تحلیلی و عقلی، ضمن بررسی تناسخ محال از دیدگاه ملاصدرا، به بازخوانی تعریف نفس صدرایی به‌عنوان مبنای مباحث علم‌النفسی ملاصدرا بپردازد. بحث تناسخ در حکمت متعالیه نشان می‌دهد: تناسخ مصطلح صدرایی از تناسخ مصطلح مشهور (تناسخ مطلق) اعم مطلق است و ملاصدرا، با ابطال هرگونه تناسخ غیرملکوتی، در بحث تناسخ، چیزی بیشتر از استحالۀ تناسخ مشهور را نتیجه می‌گیرد، در حالی که استحالۀ عقلیِ تناسخ ملکی نتیجۀ قهری مبانی فلسفی صدرایی و لازمۀ تعریف نفس صدرایی و تبیین خاص ملاصدرا از رابطۀ نفس و بدن است، زیرا ذات و حقیقت نفس چیزی جز تعلق به بدن نیست و، لذا، به‌سادگی نمی‌تواند متعلقِ آن تغییر یابد و جابجا شود

در جهان شناسی شیخ اشراق، عالم به دو بخش نور و ظلمت تقسیم شده است و بر اساس اصل تشکیک در نور، مراتبی در میان انوار مطرح شده، که در شدت و ضعف نور با هم متفاوت‌اند. پس از عالم انوار به عالم اجسام می‌رسیم که ظلمت محض است و هیچ نوری (جز انوار عرضیۀ محسوسه) در او نیست. بررسی جداگانۀ هر یک از مراتب عالم از نظر شیخ اشراق، و نحوۀ پیدایش آن مرتبه و ارتباط آن با مراتب بالاتر هستی، به ویژه با خداوند یا نورالانوار، مسئله‌ای است که در این مقاله به طرح آن پرداخته‌ایم. از آن‌جا که برای ارائۀ تصویری دقیق‌تر از جهان‌شناسی سهروردی باید هستی‌شناسی وی را نیز مورد توجه قرار داد، برخی از اصول مهم هستی شناسی اشراقی مثل اصالت ماهیت و تشکیک در ماهیت را نیز مورد توجه قرار داده و نشان داده‌ایم که چگونه دیدگاه سهروردی دربارۀ جهان، با مبانی هستی شناختی وی مرتبط است.

بحث مفاهیم اعتباری یا معقول ثانی از مباحث محوری در فلسفه اسلامی است که تمرکز و تأکید شیخ اشراق بر آن، یک نقطه عطف محسوب می شود. علامه طباطبایی نیز به عنوان نماینده بارز حکمت صدرایی در دوران معاصر، به تبیین این بحث در چارچوب حکمت متعالیه پرداخته است. آرای دو حکیم، در ملاک تشخیص مفهوم اعتباری، تعریف و تقسیم مفاهیم اعتباری، نحوه وجود مفاهیم و معقولات ثانیه، ملاک صدق این مفاهیم و مصادیق آن ها قابل مقایسه اند. ادعا در نوشتار حاضر بر آن است که اختلاف دو فیلسوف درباره نحوه وجود معقولات ثانیه فلسفی، بیش از آن که مربوط به دیدگاه آنان راجع به اصالت وجود یا ماهیت باشد، به اذعان یا عدم اذعان آنان به تمایز مفاهیم فلسفی از مفاهیم منطقی دارد. دیدگاه های علامه طباطبایی در مجموع بیانی دیگر از یافته هایی است که ملاصدرا در باب معقولات ثانیه بدان دست یافته بود. از این رو، صرف نظر از ابتکارات خود علامه، این پژوهش تطبیقی، به نوعی مقایسة میان فلسفه اشراقی و فلسفه صدرایی نیز محسوب می شود.