جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کشف نسبت میان دانش‎های اخلاق و فقه، زمینه طبقه‎بندی صحیح آن دو و بهره‎برداری از هر یک را ایجاد می‎کند. علامه جوادی آملی از اندیشمندانی است که در آثار خود به تبیین رابطه این دو علم پرداخته و اشتراکات و تمایزات آنها را مشخص کرده است. اخلاق و فقه در آلی بودن، اندراج در حکمت عملی، منابع مورد ارجاع و دارابودن احکام پنجگانه، اشتراک داشته و در موضوع، رتبه، غایت و کمیت مسائل، تمایز دارند. در این بررسی مشخص می‎شود، تمایز در موضوع و رتبه موجب گشته گزاره‎های علم اخلاق بر علم فقه مقدم باشند به‎گونه‎ای که بایستی به اثرپذیری فقه از گزاره‎های قطعی اخلاقی توجه نمود؛ حال آنکه: 1) انسان با عمل به تکالیف شرعی، هدف از عمل به گزاره‎های اخلاقی را محقق می‎سازد. 2) دانش اخلاق به صورت مطلق، آنقدر گزاره قطعی عقلی ندارد تا معیار سنجش صحت گزاره‎های فقهی شود. 3) دانش اخلاق به معنای گزاره‎های اخلاقی از سنخ باورها نبوده و از این جهت نسبت به فقه زیر بنا نیست. هدف پژوهش حاضر بازشناسی نسبت میان اخلاق و فقه در راستای تولید فقه اخلاق‎محور و نقد آن است. روش پژوهش، تحلیلی- انتقادی و با استفاده از منابع کتابخانه‎ای است.

مسئله اصلی در این پژوهش تحلیلِ مبانی، زمینه‌ها و راه حل‌های خودفراموشی مذموم از دیدگاه آیت‌الله جوادی آملی است. هدف این تحقیق، راه‌کارهای پیشگیری از ابتلای انسان به خودفراموشی و ارائۀ راهکار رهایی در صورت دچار شدن به آن است. در مرحله اول، مبانی خودفراموشی با تأکید بر آثار ایشان استخراج و صورت‌بندی شده و با روش توصیفی‌-تحلیلی پردازش می‌شود. در ادامه اقسام خودفراموشی (مذموم‌ و شیرین)، حیات حقیقی، خودبیگانگی، بازگشتِ خودفریبی به فاعل، و خودفریبی ناخودآگاه، تبیین شده ‌است. در مرحله بعد، زمینه‌های خودفراموشی مذموم: خدافراموشی، دنیاگرایی، غفلت از فطرت الهی و پرداختن به ناخود، تبیین و تحلیل شد. درپایان، راهکارهای رهایی از‌ خودفراموشی و آفات آن ارائه شده‌است: الف) انسان‌شناسیِ وحیانی‌عقلانی؛ ب) حاکمیت عقل بر انسان و تبعیت نفس از عقل. یافته‌ها بیانگر آن‌است که راه‌یافتنِ شهوت و غضب به ساحت ملکوتی انسان و دست‌اندازیِ خودِ حیوانی به خودِ الهی‌ (فطرت الهی)، عامل خودباختگی انسان می‌شود؛ مهم‌ترین اثر خودباختگی، خودفراموشی است. درحقیقت، چیره‌شدنِ خودِحیوانی بر انسان، هم مانع درک و شهود خداوند می‌شود و هم مانع تحقق فضایل اخلاقی ‌در او خواهد شد. پس خودفراموشی ‌نتیجۀ خدافراموشی است.

در آیۀ 86 سوره مبارکۀ هود از «بقیة الله» سخن رفته است: «بَقِیَّتُ اللَّهِ خَیْرٌ لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ». تفسیر این عبارت در میان مفسران بحث‌برانگیز شده است. بر اساس برخی روایات در منابع شیعه مراد از این عبارت حضرت مهدی (ع) است که حجت برجای‌ماندۀ الهی است. این پژوهش به بررسی حقیقت «بقیة الله» در آیۀ 86 سورۀ هود از منظر ابن‌عربی و جوادی آملی می‌پردازد. از رهگذر این پژوهش نشان داده می‌شود که این دو اندیشمند حضرت مهدی (ع) را مصداق بقیة الله در آیۀ پیش‌گفته دانسته‌اند. البته میان دیدگاه این دو دانشور تفاوت‌هایی هم وجود دارد. برای نمونه آیت‌الله جوادی آملی دیدگاه خود مبنی بر اینکه حضرت مهدی (ع) مصداق بقیة الله است را به روایات مستند می‌کند، ولی ابن‌عربی همان دیدگاه را بدون ذکر روایات مرتبط و با بیان حکمی بیان کرده است که این احتمالاً ناشی از شرائط فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر زمان ابن‌عربی بوده است که بیان عقیدۀ تشیع جرم تلقی شده می‌شده است.

---

هماهنگی و تناسب پایان آیات در قرآن به دلیل ایجاد نظم‌آهنگِ خاص در سوره‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ تا جایی که به همین علت، فراهنجاری‌ها و ساختارشکنی‌های ادبی و لفظی فراوانی در فواصل آیات مشاهده می‌شود. یکی از ساختارشکنی‌های نحوی که بسیار زیاد در فرجام آیات به وقوع پیوسته، تقدیم و تأخیر است. پرسش مهم این است که دلیل این تقدیم و تأخیرها در پایان آیات چیست؟ آیا دلیل لفظی و ظاهری دارد، یا به جهت دلالت و معناست؟ برخی از مفسرانی که به این موضوع توجه نشان داده‌اند، جنبه لفظی و ظاهری، یعنی تناسب و هماهنگی فواصل، و عده‌ای دیگر، جنبه معنایی و محتوایی، مانند حصر و اهمیت موضوع را دلیل اصلی تقدیم و تأخیر در فواصل دانسته‌اند. گروهی ازجمله آیت‌الله جوادی آملی نیز به هر دو جنبه اهتمام ورزیده‌اند. در این مقاله سعی شده با روش توصیفی- تحلیلی، به بررسی و نقد رویکرد مفسر تسنیم در زمینه تقدیم و تأخیر در فواصل پرداخته شود.‌ با مقایسه و تطبیق عبارات و الفاظ پایان آیه، با همان عبارات و الفاظ در ابتدا یا میانه آیات، این نتیجه به‌دست می‌آید که مهم‌ترین عامل در تقدیم و تأخیر در فرجام آیات، تناسب و هماهنگی فواصل است.

براساس اندیشه‌های آیت‌الله جوادی آملی و با استفاده از روش «تحلیل به مؤلفه‌های معنایی» در این مقاله الگوی ارتباط متعالی معلم با دانش‌آموزان مورد واکاوی قرارگرفته است. ایشان بر اساس جایگاه معلم و دانش‌آموز، بر این باورند که معلم با دو عنصر محوری «عقلانیت» و «صداقت» می‌تواند با دانش‌آموزان ارتباط مطلوب برقرار کند. عقلانیت در این الگو، اقتضا می‌کند که محتوای پیام ارتباطی معلم، علمی، یقینی، توحیدی، حق محور، صادق، مفید و متناسب با نیازهای دانش‌آموزان باشد. همچنین با توجه به مفهوم صداقت شایسته است معلم در نحوه ارائه پیام به دانش‌آموزان علاوه بر استفاده از علوم ادبی مثل فصاحت و بلاغت، اخلاق و ادب وحیانی را مراعات نماید یعنی در ارتباط با دانش‌آموزان ادب در گفتار، برخورد نرم، صبر بر ناملایمات و برخورد عادلانه داشته باشد و به تفاوت‌های فردی آن‌ها توجه کند و آن‌ها را به‌منزله فرزند خود تلقی کرد.

اخلاق پژوهشی شاخه­ای از اخلاق حرفه­ای است که به بررسی مسائل اخلاقی در حرفه پژوهش می­پردازد. این شاخه اخلاقی، اصولی را در پژوهش مدنظر قرار داده است. از جمله1- اصول اخلاقی مرتبط با مشارکت کنندگان در پژوهش: رضایت آگاهانه شرکت­کنندگان، حفظ حریم خصوصی ، ناشناس بودن، محرمانه بودن، آسیب نرساندن، 2-اصول اخلاقی مرتبط با انتشار نتایج پژوهش: صداقت، همگانی بودن، 3 -اصول اخلاقی مرتبط با پژوهشگر: مسئولیت حرفه­ای، امانت داری، شهامت، پرداختن به مسائل جامعه، حقیقت­جویی، نقد­پذیری، نشاط، درک و فهم قوانین، سیاست­ها و مقررات، پاسخ­گویی. اما مسئله اساسی تحقیق این است که آیا در متون اسلامی و قرآنی- که درآن علم و دانش از اهمیت والایی برخوردار است- به اخلاق پژوهشی اهمیت داده شده است؟ لذا برای تحقیق درباره این موضوع مهم به بررسی آثار و تفاسیر قرآنی حضرت آیت الله جوادی آملی که از مفسرین قرآن کریم می­باشد، اقدام شد. روش این تحقیق کیفی بوده وبا تحلیل و تفسیر متون و منابع قرآنی انجام گرفته است. نتایج این تحقیق نشان داده است که در تفاسیر قرآنی به اصول اخلاق پژوهشی توجه مناسبی شده است.