جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

الفاظ و معانی بلند قرآن کریم، سرشار از اصطلاحات و رمزهایی است که بیشتر، شالوده و بنیان عرفان اسلامی را تشکیل می‌دهد. آیه رؤیت یا آیه تجلی (اعراف: 143) یکی از پرکاربردترین آیات قرآن کریم در تبیین مبانی عرفانی است. شرح معراج موسی(ع) و قرارگرفتن در خطاب «لن‌ترانی»، در متون عرفانی منظوم و منثور فارسی بازتاب بسیاری داشته است. عارفان به تفسیر و تحلیل اندک و سادة مفسران از این آیه بسنده نکرده‌اند. آنان همواره کوشیده‌اند تا با توسل به داستان موسی(ع)،برداشت‌های نو و ژرفی از آیه ارائه دهند و افزون‌بر بیان آموزه‌های عرفانی از احوال سالک در مسیر سلوک نیز یاد کنند. هدف این مقاله مقایسه و تبیین جنبه‌های تمایز و تشابه آرای مفسران و عارفان دربارة این آیه و بررسی و تحلیل بهره‌گیری‌ عارفان از محتوای آن است. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل تطبیقی متون انجام می‌شود. آنچه با مطالعه و کنکاش در این آثار به دست می‌آید، بیانگر استشهادهای پیاپی این دو گروه به آیة تجلی در پنج بحث اصلی است: تقاضای رؤیت، شهود پروردگار، پاسخ لن‌ترانی خداوند، تجلی بر کوه طور، بیهوشی موسی(ع). عارفان با استفاده از زبان رمزی و اشاری خود از آنها به محبت، شوق، مشاهده، غیرت، تجلی و فنای سالک یاد کرده‌اند و این مباحث را شرح و تبیین می‌کنند.

پژوهش حاضر در شکل رساله کارشناسی ارشد برآنست تا به تحلیل شخصیت حضرت نوح و حضرت موسی از آن جهت که شخصیت های ممتاز، متعالی و مطرح قرآن هستند بپردازد: « قالَ یا مُوسى‏ إِنِّی اصْطَفَیْتُکَ عَلَى النَّاسِ بِرِسالاتی‏ وَ بِکَلامی‏ فَخُذْ ما آتَیْتُکَ وَ کُنْ مِنَ الشَّاکِرین»َ(اعراف/144) «ِانَّ اللَّهَ اصْطَفى‏ آدَمَ وَ نُوحاً وَ آلَ إِبْراهیمَ وَ آلَ عِمْرانَ عَلَى الْعالَمینَ»(آل عمران/33)در این راستا به جهت واکاوی و نمایاندن دیدگاه خاص قرآن به انسان و شخصیت و توانمندی های وی، ابتدا دیدگاه برخی مکاتب شخصیت مطرح در روان شناسی بیان گردیده و نظر روان شناسانی همچون آلپورت، مزلو و اریک فروم به انسان کامل مطرح گشته ، سپس به مطالعه شخصیت و عناصر و لوازم آن از مفاهیم گنجانده در لابلاب آیات قرآت کریم پرداخته است.طبق بررسی های انجام گرفته پیرامون شخصیت حضرت نوح و حضرت موسی می توان اذعان نمود شخصیت متعالی و کامل قرآن در برخی جهات همچون نوعدوستی، جهت گیری بارور و عشق بارور، ریسک نمودن و تجربه های تازه، مقاومت در برابر فرهنگ پذیری و ادراک صحیح واقعیات و غیره با انسان بارور فروم، انسان پخته آلپورت و انسان خواستار تحقق خود مزلو شباهت هایی دارد اما انسان کامل و ممتاز قرآن دارای ویژگی هایی است که علم روان شناسی تاکنون بر آن چشم بسته است. اوصافی همچون علم به غیب، بیانگری و قدرت تحلیل و توصیف عالم آفرینش، واسطه عالم طبیعت و ماورای طبیعت، اتکاو توکل بر یک موجود ماورایی و غیره. این موارد برخی اوصافی است که در توصیف شخصیت حضرت نوح و حضرت موسی در قرآن در عرض ویژگی های بالا قرار گرفته و به عنوان ویژگی های خاص شناخته می شوند. باید در نظر داشت علم روان شناسی تنها زمانی می تواند این ویژگی ها را در شمار اوصاف انسان کامل قرار دهد که انسان را به عنوان موجودی دوبعدی(آنگونه که قرآن وی را تعریف نموده) بپذیرد. این پژوهش همچنین عهده دار آن بوده تا با تحلیل ویژگی های دو شخصیت انسانی(حضرت نوح و حضرت موسی) جنبه هایی از مظاهر تاسی به ایشان را عرضه نماید. شکیبایی در برابر ناملایمات، بصیرت و بینش، تناسب توانایی ها با مسئولیت های سپرده در مدیریت، ادراک صحیح واقعیات و غیره مظاهری هستند که در پرتو این پژوهش حاصل گردیده است.بنابراین چهار فصل به این پژوهش اختصاص یافته است:فصل اول: کلیات

از آنجا که خداوند متعال قرآن کریم را برای هدایت بشر نازل کرده است، در بیان معارف این کتاب آسمانی از روش‌های متعدد و متنوعی استفاده نموده است. یکی از رایج‌ترین روش‌های بیان معارف قرآن استفاده از قالب قصه است. قصص قرآن علاوه بر آنکه سرشار از حکمت و عبرت‌آموزی هستند، از نظر ساختاری هم از قواعد خاصی پیروی می­کنند. از این رو محققان داستان­های قرآنی را از جهات گوناگون همچون کوتاهی و بلندی، ایجاز، تکرار، تنوع اسلوب، نظم ویژه در بیان حوادث، وجود تشابه و تفارق و ... بررسی کرده‌اند. از میان داستان­های قرآن، سرگذشت پیامبران از اهمیت والایی برخوردار بوده و پژوهش‌های بسیاری بر این مبنا انجام پذیرفته است. مقاله حاضر به بررسی وجوه اشتراک ساختار سلوک داستان زندگی حضرت آدم(ع) و حضرت موسی(ع) از ابتدا تا بعثت این دو پیامبر پرداخته است.

يکي از وقايع نقل شده در قرآن کريم، گوساله پرست شدن بني اسرائيل در زمان غيبت موسي عليه السلام است. ازآنجا که اين واقعه در زمان رهبري هارون عليه السلام به وقوع پيوست، يکي از پرسش هاي مطرح در اين زمينه اين است که آيا آن حضرت در برابر اين انحراف، وظيفة رهبري خود را به بهترين شکل انجام داد؟ اگرچه از نظر برخي مفسران هارون عليه السلام در اين واقعه در انجام وظيفة رهبري خود مرتکب کوتاهي شد، (علاوه بر پيش فرض پذيرفته شدة عصمت انبيا) تحليل عملکرد آن حضرت و بررسي شواهد ثابت مي کند که ايشان در برخورد با اين انحراف، بدون هيچ گونه کم کاري به بهترين شکل و در بهترين زمان وظيفة خود را انجام داد، اما بر اثر فشار بني اسرائيل، به سبب پيروي از دستورهاي موسي عليه السلام و حفظ وحدت بني اسرائيل از اقدام عملي مثل قيام عليه آنان خودداري کرد.

در حوزه مباحث کلامی در بحث نبوت انبیا?بحث عصمت از جایگاه ویژه‌ا‌‌ی برخوردار است. چون غرض از بعثت انبیا?تکامل و سعادت بشر است و این هدف بدون عصمت انبیا ? محقق نمی‌گردد. عصمت انبیا ? با دلایل عقلی و نقلی به اثبات رسیده است. اما در این میان آیاتی وجود دارد که ظاهر آنها با مسئله عصمت سازگاری ندارد و این امر موجب شده مخالفان عصمت آن را دستاویز خود قرار داده و در ظاهر مسائلی را به پیامبران از جمله به حضرت موسی ? نسبت دهند کهبا ساحت مقدس آن بزرگواران همخوانی ندارد. ازجمله قتل، خشم و غصب، خوف، نسیان، ذنب، توبه و... البته با وجود دلایل قطعی عصمت، این آیات نیازمند تفسیر و تاویل هستند. و لذا دفع شبهات از آیات، ضرورتی علمی است که نمی‌توان به راحتی از کنار آنها رد شد. این رساله در سه فصل، به شبهات عصمت حضرت موسی ? از طریق مفسرین و متکلمین و روایات پاسخ گفته و ضعف شبهات مخالفان عصمت را روشن نموده است. در بخش نخست این رساله، مباحثى همانند معنای عصمت، دلایل وجوب عصمت، منشأ عصمت، مراتب عصمت و... بررسی شده است. بخش دوم و سوم این نوشتار آیاتی از قرآن ذکر شده که همگی مربوط حضرت موسی ? است. این آیات دارای عناوینی هستند که برخی به ظاهر آنها تمسک جسته و شبهاتی را مطرح نموده‌اند. نوشتار حاضر ضمن بررسی شبهات از طریق مفسرین و متکلمین و روایات به آنها پاسخ گفته است. و این شبهات را مردود دانسته و عصمت را برای حضرت موسی? ثابت می داند.

داستان رویارویی حضرت موسی و جناب خضر (علیهماالسلام) حکایتی واقعی همچون دیگر قصص قرآنی است که هدایت‌گر راه معرفت به خدا و انبیای الهی (علیهم‌السلام) و شناخت طریق حقّ می‌باشد.پایان‌نامه حاضر با هدف شناخت مهمترین نکات تفسیری و تأویلی داستان موسی و خضر (علیهماالسلام) در قرآن با تطبیق بر آیات و روایات معصومین (علیهم‌السلام) تنظیم و تدوین شده است. نکات ارزنده تفسیری این داستان را می‌توان در موضوعاتی همچون ولی‌شناسی، امام‌شناسی، امتیاز و برتری علمِ خاصِّ لدنّی حضرت خضر نسبت به حضرت موسی (علیهماالسلام)، معلّم‌شناسی حضرت موسی (علیه‌السلام)، تأکید بر صبر و استقامت و رعایت ادب و تواضع در همراهی با اولیای الهی و تأکید بر ولایت‌پذیری برای مرشد و سالک طریق حقّ دانست.در بیان تأویلی داستان مزبور نیز آموزه‌های مرتبط با مباحث امامت که از مبانی اعتقادی شیعه می‌باشد، استنباط می‌گردد، نظیر افاضه علمِ خاصِّ لدنّی از ناحیه خداوند به اولیای برگزیده خویش، اثبات مقام ولایت، وجود رجال‌الغیب و حکومت خفیّه الهی در هر زمان و در عصر غیبت و ظهور آخرین حجّت الهی (ارواحنا له الفداء).

داستان ملاقات موسی با يكی از بندگان خاص خداوند يكی از شگفت انگيزترين داستان های قرآنی است كه بستر مناسبی برای عرفای مسلمان و تاويلات باطن گرايانه ايشان ايجاد كرده است. به منظور تحقق نگاه عرفانی به اين داستان دو رويكرد می توان داشت. در رويكرد نخست جنبه های سلوكی و عملی داستان محور توجه قرار می گيرد و در رويكرد دوم می توان در صدد تاويل و تطبيق اجزای مختلف داستان به صورت انفسی و گاه آفاقی برآمد. مقاله حاضر به رويكرد نخستِ مي پردازد و سعی می شود كه در آن مدعيات مسطور در تاويلات مختلف با سياق داستان و ساير عبارات قرآنی مقايسه شود و مورد تدقيق قرار گيرد. همچنين به ديگر جنبه های عرفانی داستان و بهره های سلوكی از آن همچون تطبيق مراحل سه-گانه سفر با مراحل سه گانه توحيد، ادب بندگی در برابر خداوند، ترك انانيت، طلب و توجه به مقامات باطنی حتی برای پيامبران و... توجه شود و به استفاده های سلوكی از داستان منحصر نشود.