جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

از نظر قاضی سعید قمی، توحید یعنی نفی هر گونه سنخیّتی میان خداوند و مخلوقات. هدف از نوشتار حاضر، ارائۀ مهم‌ترین پیامدهای این تفسیر سلبی از توحید در اندیشۀ وی و نشان دادن کیفیت ابتناءِ این فروع بر آن اصل است. بر اساس الهیات سلبی قاضی سعید، هیچ مفهومی ایجابی بر مبدأ اول صدق نمی‌کند و او به هیچ صفتی متصف نمی‌شود؛ بنابراین: 1ـ نزاع اصالت وجود یا ماهیت در مورد خداوند جریان پیدا نمی‌کند، چون خداوند نه از سنخ وجود است و نه از سنخ ماهیت، 2ـ بین خداوند و مخلوقاتش هیچ‌گونه رابطۀ تشکیکی وجود ندارد، 3ـ خداوند حتی از وجوب وجود نیز فراتر است، بلکه واجب‌الوجود اسم او و مخلوق اوست، پس تمام مواد ثلاث از او منتفی‌اند، 4 و 5 و 6ـ برهان امکان و وجوب، برهان صدیقین و سایر براهین برای اثبات واجب‌الوجود، و همچنین براهین اثبات یگانگی واجب‌الوجود، برای اثبات مبدأ اول و یگانگی او کارایی ندارند، 7ـ ملاک نیازمندی به علت، نه حدوث و نه امکان، بلکه ترکیب است(و لو ترکیب اعتباری)، 8ـ مقام ذات نمی‌تواند مورد پرستش باشد، بلکه معبود، همان اسم اعظم(الله) است، 9ـ قدرت خداوند یعنی انجام فعل بدون نیاز به صفت قدرت و در مرتبه‌ای فارغ از موادّ ثلاث، 10ـ علم خداوند نه حصولی است و نه حضوری.

بحث صفات الهی یکی از مهمترین مباحث خداشناسی است که در شناخت ذات واجب تعالی سهم به سزایی دارد و در روایات خاندان عصمت و طهارت در شناخت ذات واجب زیاد بدان ها پرداخته شده است پژوهش حاضر در صدد تحلیل صفات الهی در خطبه توحیدیه امام رضا ع با تاکید بر دیدگاه ملا صدرا و قاضی سعید قمی و مباحث آن در چهار فصل تنظیم شده است. با توجه به اختلاف مبانی ملا صدرا و قاضی سعید صفاتی که در خطبه امام رضا علیه السلام هرکدام به نحوی تفسیر کرده است ملا صدرا قائل به عینیت صفات باذات واجب است و قاضی منکر زیادت همچنین عینیت صفات است، ملا صدرا معتقد است که صفاتی که خداوند را با مخلوق تشبیه می کنند نباید به کار برد بلکه با نقائص را از آن سلب کرده و مرتبه اعلی آنها را به خداوند نسبت داد اما قاضی آوردن صفات(ثبوتی)برای خداوند را تشبیه دانسته و معقد است که آن صفات را باید به سلب نقائض برگردان مانند اینکه عالم است یعنی جاهل نیست. در مورد صفاتی همچون موجود، قائم، واحد، ظاهر، باطن و عالم بودن نیز همین تفاوت دیگاه ها وجود دارد. درباره صفات ذاتی سلبی مانند نفی مشاعر، جوهر، غریزه، و مانند آن دیدگاه ملا صدرا این است که بخشی از یک طبیعت نمی تواند علت برای بخش دیگر باشد وگرنه علت برای خودش و معلول برای خودش خواهد بود وچون خداوند خالق مشاعر، جوهر وغیره است بنابراین نمی تواند این صفات داشته باشد و قاضی سعید قمی صفات سلبی را مبتنی بر یک قائده که عبارت است فاعلی که بذات خوداز هر شئ بی نیاز است موصوف به چیزی از معلولش نمی شود وگرنه خودش ناقص و کامل شونده به خلق خودش است که منافی غنای ذاتی اش است همچنین قاضی یک اصل را نیز برای صفات سلبی بیان می کند که عبارت است از فاعل چیزی باید خالی از معلول باشد و سنخی از معلول در آن وجود نداشته باشد بنابراین خداوند باید از مشعر و جوهر و مانند آن از صفات باید منزه باشد. اما ملا صدرا درباره صفات فعلی معتقد است که صفات فعلی که در باره خداوند از کمال خبر می دهند به صفات ذات برگشت دارند و همه اضافه ها به یک اضافه که اضافه قیومی است برمی گردند و می گوید که چون نسبت حق تعالی به همه امور زمانی و متجددات یک نسبت غیر متکثر است بنابراین رب خالق وغیره بودن او بدون مربوب و مخلوق منافاتی با معیت او با آنها نیست اما قاضی سعید می گوید که این صفات ازلا و ابدا برای خداوند ثابت هستند اما به نظر وی برگشت صفات فعلی و اضافی به یک اضافه قابل قبول نیست در صفات فعلی هم تفاوت مبانی ملا صدرا و قاضی سعید در مورد صفات الهی موجب تفاوت در تبیین صفات و زاویه نگاه آنها اثر جدی گذاشته است.

قاضی سعید قمی با نفی هر گونه سنخیتی میان خالق و مخلوق، و انکار هر گونه صفتی برای خداوند - اعمّ از صفات عینِ ذات یا زائد بر ذات - راه خود را هم از الهیات رایجِ ایجابی در جهان اسلام جدا می‌کند، و هم از الهیات مرسوم شیعی. از نظر وی، در عالم واقع، بین خداوند و مخلوقات هیچ گونه ما به الاشتراکی وجود ندارد، به همین دلیل ما هیچ گونه معرفت ایجابی‌یی به خداوند نمی‌توانیم داشته باشیم و صرفا می‌توانیم دریابیم که او از سنخ مخلوقات نیست (معرفت سلبی)، بر این اساس، در ساحت زبان نیز درباره‌ی او جز به سلب نمی‌توانیم سخن بگوییم، مگر آنکه تعابیر ایجابی را به کار ببریم و از آنها اراده‌ی سلب کنیم. این رساله در صدد است تا مقوّمات این الهیات سلبی، شواهد عقلی و نقلیِ دالّ بر آن، پاسخ‌هایش به معضل تعطیل، لوازم آن و نسبتش با الهیات کلامی، فلسفی و عرفانی را توصیف و بررسی کند. بر این اساس، نخست تصویری فشرده و جامع از الهیات سلبی قاضی سعید عرضه کرده‌ایم، سپس به ادله‌ی عقلی و نقلی وی پرداخته‌ایم، در بحث ادله‌ی عقلی، ادله‌ای همچون ملازمه‌ی صفت‌داشتنِ خداوند با تحقق ترکیب و اجتماع علیت و معلولیت در او، مساوی گرفتن وصف با محدودیت، ملازمه‌ی علم به شیء با احاطه بر آن، و... مورد نقد واقع شده‌اند. در مورد ادله‌ی نقلی، جمع میان ادله‌ی نقلی نشان می‌دهد که اهل بیت (ع) صرفا صفات زائد را از خداوند سلب نموده‌اند، نه مطلق صفت را. سپس به معضل تعطیل، که هر الهیات سلبی‌یی باید در صدد چاره‌جویی برای آن باشد، پرداخته‌ایم، قاضی سعید برای برون‌رفت از معضل تعطیل راهکارهایی همچون جانشینی معرفت سلبی به جای معرفت ایجابی، ارجاع صفات خداوند به خالقیت صفات، کفایت معرفت ایجابی به اسماء و صفات ایجابی، و... را مطرح نموده است، همه‌ی این راه‌حل‌ها را غیرقابل دفاع دانسته‌ایم. سپس پیامدها و لوازمِ نفی سنخیت در اندیشه‌ی توحیدی قاضی سعید قمی را مورد اشاره قرار داده‌ایم، پیامد‌هایی همچون عدم جریان نزاع اصالت وجود یا ماهیت در مورد خداوند، انتفاء موادّ ثلاث از او، حضوری و حصولی نبودنِ علم او، و... در فصل آخر نیز به ارزیابی نسبت الهیاتِ سلبی قاضی سعید با الهیات کلامی، فلسفی و عرفانی پرداخته‌ایم، به نظر ما، الهیات سلبی قاضی سعید قمی بیش از هر الهیات دیگری به الهیات عرفانی نزدیک است، هر چند در مواردی از آن فاصله نیز می‌گیرد.

این پژوهش با هدف شناخت اندیشه قاضی سعید قمی درباره وجود و ماهیت و تبیین او از نسبت مابعدالطّبیعی آنها در حقیقت ممکنات و واجب تعالی و ارزیابی موضع وی در مسأله اصالت وجود یا ماهیت با بهره‌گیری از روش تحقیق کتابخانه‌ای و تحلیل انتقادی انجام گرفت. مراد قاضی سعید از ماهیت در سخن از نسبت مابعدالطّبیعی آن دو، «ما به الشیء هو هو» یا ماهیت بالمعنی‌الاعم و همان حقیقت، ذات و وجود خاصّ اشیاء است که به جعل بسیط جاعل، تشخّص و تحقق عینی می‌یابد و مراد وی از وجود، همان وجود عام یا وجود مصدری است که مشترک معنوی، قابل شدت و ضعف و عارض بر ممکنات است، اما اطلاق وجود بر واجب و ممکن را به اشتراک لفظ می‌داند. بر اساس این دو تلقی از «ماهیت» و «وجود»، وی آشکارا از اصالت ماهیت سخن گفته و جعل وجود را بالتبع و به عرض ماهیت و به جعل خودِ ماهیت دانسته است و با نفی جعل مرکب، شائبه زیادت مابعدالطّبیعی وجود بر ماهیت را می‌زداید. بدین ترتیب قاضی سعید با مبنایی متمایز از قائلان به اصالت وجود، بر اصالت ماهیت تأکید نموده است اما نزاع وی با قائلان اصالت وجود، نزاع در یک مسأله فلسفی نیست، بلکه تقابل دو نظام فلسفی با مبانی و مبادی تصوری و تصدیقی متفاوت است. رأی خاصّ قاضی در نسبت مابعدالطّبیعی وجود و ماهیت را می‌توان ارتقاء نظام فلسفی سینوی و استمرار اندیشه سهروردی و میرداماد دانست.

قاضي سعيد قمي هر‌گونه سنخيتي ميان خداوند و ممکنات را مردود مي‌داند و براين‌اساس وجود هرگونه صفتي اعم از صفات عين ذات يا زاید بر ذات‌ را در خداوند انکار مي‌کند. لذا به نظر وي خداوند را جز به سلب نمي‌توان شناخت. وي براي نظريه توحيدي خود، ادله عقلي گوناگون و متعددي اقامه کرده است. در اين نوشتار، اين ادله عقلي گردآوري شده و مورد نقد قرار گرفته‌اند. عمده اشکالات وارد بر ادله عقلي قاضي سعيد از اين قرارند: خلط ميان ترکيب خارجي و ترکيب تحليلي، عدم تفکيک ميان عليت خارجي و عليت تحليلي، تسري اشکالات صفت زاید بر ذات به صفت عين ذات، مرادف يا مساوي گرفتن هر‌گونه علمي با احاطه وجودي عالم نسبت به معلوم، اعتقاد به ملازمه بين علم و مورد تصرف واقع شدن معلوم، مرادف گرفتن هر‌گونه صفتي با حد وجودي و اينکه هر موصوفي ضرورتاً محدود است، خلط ميان حاکي و محکي، اعتقاد به منافات داشتن سنخيت وجودي با فقر وجودي ممکنات نسبت به خداوند، ملازم دانستن تشکيک وجودي با کمي بودن دو طرف تشکيک.

قاضی سعید قمی با نفی هر گونه سنخیتی میان خالق و مخلوق، هم از الهیات رایج ایجابی در جهان اسلام فاصله می‌گیرد، و هم از الهیات مرسوم شیعی. هدف از این مقاله، بررسی نسبت این الهیات سلبی با نگرش توحیدی رایج و مسلط در الهیات کلامی (اشعری، معتزلی، شیعی)، فلسفی و عرفانی است. الهیات قاضی سعید با الهیات فلسفی و اشعری و شیعی رایج، که مبتنی بر سنخیت میان خالق و مخلوق‌اند، فاصلۀ بسیاری دارد، و حتی بر نظریۀ نیابت ذات از صفات (منسوب به برخی از معتزله) انطباق ندارد، اما تشخیص نسبت این الهیات با عرفان نظری و کلامِ روایی شیعی دشوار است. به نظر ما، اگرچه در نگاه نخست، الهیات قاضی سعید الهیاتی کلامی‌ـ ‌روایی‌ـ‌ سلبی (همچون الهیات روایی‌ـ ‌سلبی منتسب به شیخ صدوق) به نظر می‌رسد، اما در حقیقت، ارکان مهم خود را مدیون عرفان نظری است، هر چند در مواردی از آن فاصله نیز می‌گیرد. موارد مهم تأثیرپذیری قاضی سعید از عرفان نظری از این قرارند: اعتقاد به وحدت شخصیۀ وجود، نفی سنخیت میان مقام ذات و نمودهای آن، نفی صفات از مقام ذات، معبود بودن اسماء و صفات. مهم‌ترین تفاوت بین این دو نگرش در این است که در عرفان، خداوند همان وجودِ بما هو هو است، اما قاضی سعید همین را هم قبول ندارد.

قاضی سعید قمی از افاضل حکما و عرفای ایران در دورۀ صفویه بود. او در حکمت مشاء و اشراق تبحر داشت و دارای گرایش‌های عرفانی بود. قاضی در حوزۀ صفات الهی قائل به الهیات سلبی بود و اعتقاد داشت آنچه از وجود و صفات ممکنات می‌فهمیم، قابل انتساب به خداوند نیست، زیرا، اولاً خدا وجود صرف است و هیچ صفتی ندارد؛ دیگر اینکه عقل توانایی درک خدا و صفاتش را ندارد. او در بحث وجودشناسی صفات، باور به عینیت و زیادت صفات را شنیع دانسته و به تبیین نیابت ذات از صفات پرداخته است. او به‌طور مفصل به صفت علم خدا پرداخته و معتقد بود علم خدا آن‌گونه که بین حکما مشهور است، حضوری و حصولی و اجمالی نیست. نوشتۀ حاضر بر آن است تا با نگاهی انتقادی به بررسی دیدگاه قاضی در حوزۀ صفات، به‌ویژه صفت علم خدا بپردازد و نشان دهد که دیدگاه قاضی با وجود مطابقت با ظاهر برخی روایات، به‌دلیل پایبندی به برخی اصول، از جمله باور به تباین کلی بین خدا و ممکنات، از یک سری ضعف‌های درونی رنج می‌برد و با برخی مبانی عقلی و یک سری روایات سازگاری ندارد.

بنابر الهیاتِ سلبیِ قاضی سعید، خداوند فاقد هرگونه صفتی ـ اعم از صفت عین ذات یا زائد بر ذات ـ است و بین او و مخلوقاتش هیچ گونه سنخیتی نیست، لذا الفاظی که بر خالق و مخلوق حمل می‌شوند در مخلوقات دارای معنای ایجابی هستند اما در خداوند معنای سلبی می‌دهند، به عنوان مثال، موجود بودن او همان معدوم نبودن اوست. لذا ما از او هیچ گونه درکی جز درک سلبی نمی‌توانیم داشته باشیم. اما نداشتن هیچ گونه درک ایجابی‌ از خداوند، ممکن است به تعطیل منجر شود. هدف از این نوشتار، بیان راهکارهای قاضی سعید برای حل این مشکل و ارزیابی این نکته است که آیا این راهکارها منطقاً توان حل‌ مسئلة تعطیل در اندیشة او را دارند؟ قاضی سعید برای حل این مشکل، چهار راه‌حل ارائه داده است: 1. جانشینی معرفت سلبی به جای معرفت ایجابی؛ 2. مطرح کردن خداوند به عنوان بخشندة صفات نه متصف به آنها؛ 3. خداوند ثبوت دارد نه وجود و نه عدم، و ما این ثبوت را درک می‌کنیم، اما این درک نیز فقط ثبوت دارد و مخلوق قوای ادراکی ما نیست؛ 4. جانشینی درک ایجابی از اسماء و صفات به جای درک ایجابی از ذات خداوند. ارزیابی عقلی این راه‌حل‌ها نشان می‌دهد که هیچ یک توان حل‌ معضل تعطیل در اندیشة توحیدی قاضی سعید قمی را ندارند.