جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بعد از واقعه جانگداز کربلا، کاروان اسراء وارد شهر کوفه شد، امام سجاد (ع) باتوجه به شناخت خویش از موقعیت، فضای جامعه و عقاید کوفیان؛ خطبه‌ای قرائت فرمود. یکی دیگر از حساس‌ترین سخنان امام (ع)، خطبه‌ای است که در میان رجال سیاسی و دینی شام بیان شده است؛ زیرا امام (ع) وارد شهری شدند که مردم نسبت به اهل بیت (ع) شناخت کمتری داشتند و از واقعه کربلا بی‌خبر بودند. بدین جهت خطبه حضرت (ع) در دو شهر شام و کوفه متفاوت است. لذا امام (ع) براساس مخاطب ‌شناسی خویش باید تحولی عظیم و بنیادین در بینش مردم نسبت به چرایی نهضت حسینی و تبلیغ پیام‌های عاشورا و اهداف شوم امویان ایجاد کند.

به مدد معماری هوشمندانه و شجاعت امام سجاد(ع)، یاد و خاطره شهدای کربلا زنده ماند. این مقاله درصدد است راهبردهای امام را به منظور پاس‌داشت فرهنگ عاشورا مورد بررسی قرار دهد. از این رو سؤال این پژوهش آن است که راهبردهای امام سجاد(ع) در زنده نگه داشتن و ترویج فرهنگ عاشورا و شهیدان دشت کربلا چه بود؟ این پژوهش به شیوه توصیفی _ تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت گرفت. نتایج حاصل از پژوهش آن است که با توجه به شرایط زمانی امام و قتل و سرکوبِ شیعیان توسط خلفای اموی و کارگزارانِ ایشان، امام سجاد(ع) از حربه سیاسی (مبارزه منفی) و فرهنگی بهره برده و موفق شد فرهنگ عاشورا را زنده نگه دارد و به نسل های بعد انتقال دهد.

در شکل‌گیری و رونق تاریخ‌نگاری عاشورا از ابتدا تا دورۀ معاصر، عوامل زیادی نقش داشته است. تاریخ‌نگاری عاشورا عامل حفظ و تداوم جریان نهضت حسینی تا دورۀ معاصر شده است. تأکید و تشویق ائمه (علیهم‌السلام) بخصوص امام سجاد(ع) در پاسداشت و نگهداری واقعۀ کربلا، بیشترین تأثیر را بر تاریخ‌نگاران عاشورا از ابتدا تا عصر حاضر داشته است. در قرون نخستین اسلامی و همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تاریخ نگاری عاشورا بیشترین تأثیر را از خطبه‌ها و روایات امام سجاد (علیهم‌السلام) پذیرفته است. لذا این پژوهش به تأثیرپذیری تاریخ‌نگاری عاشورا از سیره تبلیغی و سیاسی امام سجاد (علیهم‌السلام)، از آغاز تا عصر حاضر می پردازد. این پژوهش با دیدی توصیفی تحلیلی به تأثیرپذیری تاریخ‌نگاری عاشورا از سیرۀ امام سجاد (علیهم‌السلام) می پردازد.

امام سجاد(ع) بعد از شهادت امام حسین(ع) در حساس‌ترین دوره مسئولیت سنگین امامت و رهبری جهان تشیع را برعهده گرفت و سعی نمود دستاوردهای عاشورا را از گزند تحریف و نابودی حفظ کند. امام سجاد(ع) در حفظ دستاوردها عاشورا و تبلیغ آن از روش‌ها مختلف بهره برد، ایشان در روش "حکمت" با راهکارهای برهان و استدلال، مخاطب­شناسی و رعایت مقتضیات حال توانست حقایق عاشورا را برملا کند. امام(ع) در شهر شام با بکارگیری دو روش "همراهی" و "مناظره" شامیان را از توطئه یزید آگاه نمود و فتنه خارجی نامیدن اهل بیت(ع) را خنثی نمود. امام(ع) در ایام اسارت با فرصت­شناسی خویش بوسیله روش "موعظه و خطابه" و "پرسش و پاسخ" نهایت استفاده را کرد که نتایج آن، وقوع قیام­های توابین و مختار و رسوایی یزیدیان می­باشد.

شرح پیشنهاده پایان نامه بیان مسئله، هدف و ضرورت تحقیق: کارگزاران و مردم دارای اهداف و نیازهای متفاوتی هستندکه میتواند منجربه اختالفها و سوءتفاهمها شود.مسئلهی اصلی در اینجا این است که چگونه یک الگوی تعامل مطلوب بین کارگزاران و مردم برقرار شود.برای حل این مسئله، الزم استالگویی برای تعامل مثبت و مؤثر بین دو گروه ایجاد شودتا نیازها، خواستهها و انتظارات یکدیگر را بهتر درک کنند.برای رسیدن به یک الگوی مطلوب بین کارگزاران و مردم، کارگزاران میبایست نیازها و انتظارات مردم را شناساسی کنند، اطالعات را به وضوح و به زبان ساده بهمردم منتقل کنند، فضایی برای مشارکت مردم در تصمیمگیریها و برنامهریزیها فراهم کنند، به طور منظمبازخورد مردمرادربارهکیفیت خدمات و تعامالت دریافت کنند و فرآیندها و شیوههای خود را براساس بازخوردها بهبود دهند.از جمله راهکارهای عملی برای بهبود این نوعتعامل، انتشار گزارشهای ساالنه یا دورهای دربارهی عملکرد و دستاوردهاو ترویج فرهنگ احترام و ادب در تمامی تعامالت کارگزاران ومردم است. الگوی تعامل مطلوب بین کارگزاران و مردم در رساله الحقوق امام سجاد، به مجموعه اصول، ارزشها و روابط متقابلی اشاره دارد کهبیان میکند چگونه باید ارتباط بین کارگزاران و مردم در جامعه برقرار شود.رسالهالحقوق امام سجاد(ع)، یک متن اخالقی و دینی است که به تبیین حقوق مختلف در ابعاد مختلف زندگی پرداخته است. در این رساله، امامسجاد(ع) به تبیین حقوق الهی، حقوق فردی، حقوق اجتماعی و حقوق حاکمان و رعیت پرداختهاند.قدیمیترین منابع آن تحفالعقول، تالیف ابنشعبهحرانی و سه کتاب منالیحضرهالفقیه، الخصال واألمالی از شیخ صدوق است.طبق نقل شیخ صدوق در الخصال، امام سجاد این حدیث را به صورت نامه برای یکی از اصحابش نوشته است. شمارحقوقی که در رسالهالحقوق بیان شده است، به روایت تحف العقول و الخصال پنجاه حق است. یکی از حقوق مهم در رسالهالحقوق امام سجاد (ع)، حقوق مردم بر حاکم است.عمومی را جلب کند و به رضایت و رفاه عمومی کمک کند. ایننکات تاکید میکند که کارگزاران باید از هر گونه ظلم و فساد پرهیز کردهو با شفافیت و صداقت به خدمترسانی بپردازند تا عدالت اجتماعی برقرارشود و حقوق افراد به درستی رعایت گردد چراکهاز مهمترین حقوق مردم و رعیت، اجرای عدالت و تامین عزت و امنیت آنان است که برعهدهی حاکم است. حسین، میرزا (نوری،3044،مستدرکالوسائلومستبطالمسائلج2،ص343.) یکیدیگر از حقوقی که در رسالهالحقوق آمدهاست، حقوق حاکمان سیاسی است. مدیریت جامعه نیازمند وجود حاکمانسیاسی است و به منظور حفظ نظم و انضباط و رفع هرج ومرج و فتنههای مخرّب از جامعه، میبایست مردم، حقوق پیشوایان و حاکمان را رعایت کنند.مردم باید از دستورات حاکم که در چارچوب عدالت و دین است،پیروی کنند و به مقام او احترام بگذارند، در اجرای عدالت و امور حکومتی با او همکاری کند و با نیت خیر حاکم را نصیحت کنند و از انتقاد سازنده برای بهبود امور استفاده کنند.فارغ از امامان معصوم (علیهم السالم) حاکمان بر دو نوعاند: حاکم عادل و حاکم ظالم؛ حاکم عادل شایسته احترام است. اما حاکم و پیشوای ظالم هرچند شایسته احترامنیست ولی نباید خود را با درآمیختن با او در معرض هالکت قرار داد. از امامکاظم (ع) نقل شده که به شیعیان خود فرمود:صالح مردم در صالح سلطان است و چو عادل سلطاننپدریمهرباناست.(شیخصدوق،االمالی،3141،ص114.) از این احادیث تایید حاکمان ظالم به دست نمیآید.بلکه مصالح جامعه، وجود حاکم را اقتضاء میکند.و در نبود حاکم عادل، حکومت حاکم ستمگر هم غنیمت است؛ زیرا مفسدهای که از نبود حاکم و حکومت متوجه جامعه میشود بسیار بزرگتر از مفسدهای است که از ستم حاکم ظالم به وجود میآید. بنابراین در رسالهالحقوق، که امامسجاد (ع) از حقوق حاکمان سیاسی سخن فرموده است و مردم را به رعایت آن توصیه نموده برای حفظ مصالح جامعه است نه برای کمک نمودن حاکم بر ظلم و ستمش. این مطلب در مورد حاکمان سیاسی غیر از امامان معصوم و پیامبر اسالم (ص) است. پس از پیامبر حکومت به اهل بیت و امامان معصوم واگذار شده ولی به دلیل اینکه مردم از آنان پیروی نکردند، حکومت به دست غیر معصومان افتاد، از اینرو این توصیهها در رابطه با این نوع از پیشوایان حکومت است. با نبود حاکم چه عادل و چه ظالم، شیرازهی جامعه می هم ازهرج و پاشدوم تهدید را جامعه ظلم و مرجیکند. پژوهش حاضر، در پی ارائهی یک الگوی مناسب و کاربردی برای بهبود تعامل بین کارگزاران و مردم بر اساس کالم امام سجاد در رسالهالحقوق است. این نوع تعامل، بهبود خدمات، افزایش اعتماد و حل مشکالت را ترویج میدهد و به توسعه پایدار و پرورش فرهنگ مشارکتی در جامعه کمک میکند. در واقع،سوال اصلی پژوهش این است: نظام الگویی تعامل مطلوب بین رساله در مردم و کارگزارانامام الحقوقسجاد(ع)برمبنایتحلیلمحتواچگونهاست؟ در این راستا از روش تحلیلمحتوا استفاده شدهاست

حادثۀ عاشورا در کوتاه‌مدت موجب وارد‌شدن ضربه‌ای بر نهضت شیعه شد و با انعکاس خبر این رخداد ناگوار در سراسر کشور اسلامی آن دوران به‌ویژه عراق و حجاز، وحشت و اختناق بر محافل شیعه حکم‌فرما شد. دست‌یابی به دلیل سیرۀ عملی امام سجاد (ع) در بازه پس از عاشورا، مشخص می‌‌کند که روند بقای تشیع و حفظ اتحاد جامعۀ اسلامی که به آفت واگرایی دچار شده بود، چه بود و بر چه انگاره‌هایی استوار شده است؟ در این جستار با روش تحقیقی تاریخی - توصیفی که بر گردآوری کتابخانه‌ای استوار است، به ریشه‌یابی واگرایی و سازه‌های اجتماعی، فرهنگی - سیاسی عصر پساعاشورا پرداخته شده است و با تحلیل متنی و روایی، اندیشه‌ها و تلاش‌های امام سجاد (ع) ژرف‌انگاری گردیده است. امام سجاد (ع) در زمینه‌سازی و راهبری گذر امت از شکاف واگرایی به آرمان همگرایی و اتحاد، مبادرت به کار فرهنگی و تربیت نیروی انسانی متناسب، تبیین تفکر اصیل اسلامی و نشان‌دادن بدعت‌ها و تحریف‌ها و تدوین میراثی فاخر برای شیعه و جهان اسلام کرد. هدف این جستار آن است تا با نمایاندن برخی از اقدام‌های بی‌بدیل ایشان در عرصۀ وحدت، صحنه‌ای ترسیم کند که با نگاهی فراتاریخی بتواند به زدایش مشکلات و چالش‌های دوران معاصر کمک کند و رویکردی جدید مهیا سازد.

تقیه، به‌عنوان یکی از آموزه‌های بنیادین در اندیشه امامیه، همواره در کانون بحث‌های کلامی، فقهی و سیاسی قرار داشته است. مسئله اصلی این پژوهش آن است که نسبت این آموزه با سیره عملی امامان معصوم (ع)، به‌ویژه امام سجاد (ع) و چگونگی بازتاب آن در روایات فریقین، کمتر به‌صورت مستقل و تحلیلی موردتوجه قرار گرفته است. هدف مقاله حاضر آن است که باهدف واکاوی نقش تقیه در سیره امام سجاد (ع) و بررسی تطبیقی روایات منتخب از منابع شیعه و اهل سنت، تلاش دارد تصویری روشن از کارکرد تاریخی، اجتماعی و اعتقادی این آموزه ارائه دهد. روش پژوهش، توصیفی–تحلیلی و مبتنی بر نمونه‌پژوهی روایات برجسته‌ای است که ازنظر سند، دلالت و زمینه صدوری، قابلیت مقایسه تطبیقی دارند. همچنین، با بهره‌گیری از قواعد اصولی مانند تعارض ادله، به شبهات کلامی مطرح‌شده پیرامون تقیه، نظیر پارادوکس دروغ‌گویی پاسخ داده شده است. یافته‌های مقاله نشان می‌دهد که تقیه در سیره امام سجاد (ع)، نه‌تنها به‌منزله واکنشی اضطراری برای حفظ جان، بلکه راهبردی فرهنگی و تدریجی برای استمرار گفتمان امامت در عصر اختناق بوده است؛ راهبردی که در قالب انتقال گزینشی معارف، تربیت یاران و تعامل محتاطانه با حاکمان زمان، ساختاری هوشمندانه و هدفمند داشته و از منظر عقلانیت دینی، قابل دفاع است. نتیجه نهایی آن است که تقیه در سیره امام سجاد (ع) نه‌تنها امری اضطراری و حفاظتی، بلکه راهبردی حکیمانه، تدریجی و فرهنگی برای بقای مکتب اهل‌بیت (ع) در شرایط سرکوب بوده است. تلفیق تحلیل روایات، اصول فقه و پاسخ‌گویی به شبهات، نشان می‌دهد که این آموزه از انسجام درونی و کارآمدی تاریخی بالایی برخوردار بوده و در چارچوب عقلانیت دینی قابل دفاع است.

کتاب زندگی‌نامه انتقادی علی‌بن‌الحسین اثر عبدالله الرَبّاط، پژوهشگر اهل‌سنت، در سال 2021 به زبان انگلیسی منتشر شده و به بررسی زندگی امام سجاد(ع) از منابع سنّی می‌پردازد. این اثر از آثار بحث‌برانگیز معاصر در حوزه مطالعات کلامی و اعتقادی اهل‌بیت (ع)است که در فضای علمی و آکادمیک غربی مورد توجه قرار گرفته و زمینه‌ای برای نقد و بررسی تطبیقی فراهم آورده است. مؤلف با اتکا به منابع اهل‌سنت و تحلیل‌های یک‌سویه، تصویری ناقص و مخدوش از امام سجاد(ع) ارائه کرده است. مهم‌ترین اشکالات کتاب در دو سطح روش‌شناختی (فقدان رویکرد تطبیقی، ضعف در ارزیابی سندی، و عدم توازن در منابع) و محتوایی (تشکیک در اصل امامت، علم و دانش امام(ع)، هویت مادر ایشان، انتساب صحیفه سجادیه، آموزه‌هایی مانند تقیه و رجعت، و ایمان حضرت ابوطالب(ع) قابل بررسی است.این رساله با روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی و با تکیه بر منابع معتبر فریقین سامان یافته. نوآوری پژوهش در آن است که برای نخستین بار، این اثر به‌طور جامع و نظام‌مند نقد شده و هم‌زمان روش و محتوای آن در پرتو منابع شیعه و اهل‌سنت بررسی تطبیقی یافته است. اهمیت کار حاضر در این است که علاوه بر پاسخ‌گویی مستند به شبهات مطرح‌شده، جایگاه علمی و معنوی امام سجاد(ع) را بر اساس شواهد تاریخی و روایی بازنمایی می‌کند و تصویری منسجم و مستدل از امامت ایشان ارائه می‌دهد.یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که بسیاری از ادعاهای کتاب ناشی از برداشت‌های ناقص یا تحریف‌شده از منابع اولیه است. بررسی دقیق روایات فریقین آشکار ساخت که مؤلف در نقل، دست به انتخاب‌های گزینشی زده است. همچنین روشن گردید که به‌کارگیری درست قواعد رجالی و اصولی، نه‌تنها شبهات سندی کتاب را برطرف می‌کند، بلکه اعتبار مضاعفی برای نصوص دال بر امامت و جایگاه امام سجاد(ع) فراهم می‌آورد. افزون بر این، تحلیل‌ها نشان داد که بسیاری از شبهات، ریشه در جریان‌های فکری متأثر از نگاه‌های ضدشیعی قرون اخیر دارد و کمتر مبتنی بر میراث اصیل اهل‌سنت است. بدین ترتیب، این پژوهش با بازخوانی منصفانه منابع مشترک شیعه و سنی، امکان ارائه روایتی متقن و واقع‌گرایانه از جایگاه امام(ع) را نشان می‌دهد؛ روایتی که نه‌تنها در پاسخ به شبهات معاصر سودمند است، بلکه می‌تواند به تقویت گفت‌وگوی بین‌مذهبی نیز یاری رساند.

از آن‌جا که عرفان به دو شاخه‌ی کلی نظری و عملی تقسیم شده است؛ می‌توان گفت مباحثی مربوط به راه‌کارهای رسیدن به قرب الهی و مباحث پیرامونی آن، به بخش عملی سپرده شده است. در عرفان عملی، منازل سلوکی، بیان‌گر قرب بنده به مقام احدیت هستند. بنده در مسیر رسیدن به مقصد عرفان، منازل را طی می‌کند و هر چند برخی عارفان منازل سلوکی را در قالبِ هفت‌منزل، چهل‌منزل، هفتادمنزل، صدمنزل و هزارمنزل و... بیان‌کرده‌اند؛ اما نظر به حصرِ آن ندارند؛ چه‌بسا عارفی در دو جایگاه یا اثر متفاوت از خود، تعداد متفاوتی از منازل را بیان کند و برخی به مقتضای لایتناهی بودنِ برخی از اسفار اربعه‌ی سلوکی که در «حق» اتفاق می‌افتد، این منازل را نیز بی‌منتها دانسته‌اند . به‌هر روی، یکی از مهم‌ترین اصول سلوکی در عرفان اسلامی، همانند بیش‌تر مکاتب عرفانی برخاسته از ادیان، «عشق» است. طرح موضوعِ عرفانی عشق، گستره‌ی وسیعی دارد؛ از طرفی در حرکت حبّی از عشق الهی صحبت می‌شود و از طرفی در منازل، احوال و مواقف سلوکی، اصل عشق به عنوان نیرویی الهی بیان شده است؛ بنابراین عارفان از طرح مباحث پیرامون «عشق» ناگزیرند. به بیان دیگر عشق در قوس نزول و قوس صعود مطرح شده , که در قوس نزول , حب الهی مطرح است و حدیث " کنت کنزا مخفیا فاحببت ان اعرف و خلقت الخلق لکی اعرف " در کلام کثیری از عرفا شرح شده است و در قوس صعود با سه عشق روبرو هستیم یکی عشق زمینی است و نقش این عشق زمینی در سلوک الی الله قابل بررسی است و دوم : عشق سالک الی الله به حق تعالی و سوم : عشق حق تعالی به سالک که پیوسته پروردگار متعال حب و عشق خود را بر بنده ی سالک خویش اظهار می دارد و بدین وسیله سالک مراتب را طی می کند و این پژوهش در صدد بررسی عشق در قوس نزول و قوس صعود است . روزبهان بقلی‌شیرازی (م 606)، از جمله عارفان ژرف‌نگری است که در شمار آثار پرشمار خود، کتابی با عنوان " عبهر العاشقین " دارد که از معدود نوشته های عرفانی است که مفصلا" به موضوعات عشق , عاشق , معشوق , عشق مجازی و عشق الهی پرداخته است و نیز کتابی با عنوان «مشرب‌الأرواح» دارد؛ این کتاب در بیست باب، مقامات عارفان را بررسی می کند. هرچند که باب هفتم از کتاب با عنوان «مقامات العاشقین» با این اسم شناخته می‌شود اما در سایر ابواب کتاب مانند مقامات محبین، مشتاقین و ... نیز به زوایای مشرب عرفانی عشق پرداخته است که بی‌تردید از منابع ارزشمند عرفانی به شمار می‌آید. پیدا است که اولین عارفان و صاحبان ذوق شهودی از نظر زمانی و رتبی، معصومان علیهم السلام هستند؛ هر چند که آموزه‌های روایی با ادبیاتی که بعدا با عنوان زبان عرفان عنوان شد، مطرح نشده‌اند، اما نمی‌توان از آموزه‌های ناب سلوکی و عرفانی که در روایات اهل بیت علیهم‌السلام نهفته است، غافل شد. این آموزه‌ها علاوه بر تبیین و طرح مسائل سلوکی از زوایای بسیار کاربردی، به حق به عنوان سنگِ محکِ آموزه‌های عرفانی به خصوص در شاخه‌های طریقتی شیعی همواره مطرح بوده‌اند. در این میان مناجات پانزده‌گانه‌ی امام سجاد علیه‌السلام، نمونه‌ای باشکوه از آموزه‌های عرفانی را به نمایش گذاشته‌اند که می‌تواند در قالبِ زبان عرفان به صورت سازوار طرح و بحث شود؛ مناجات‌المحبّین_ مناجات مشتاقین_ مناجات مریدین_مناجات عارفین از جمله مناجات‌های این مجموعه است که به موضوع «عشق» پرداخته است و منبعی معرفتی، برای دست‌آورد آموزه‌ها پیرامون این موضوع سلوکی است. بنابراین؛ این پژوهش در صدد تحلیل مشرب سلوکی «عشق» از خلال کلیه آثار روزبهان بقلی شیرازی از جمله کتاب های " عبهر العاشقین " و " مشرب‌الأرواح " و بازخوانی معارف اهل بیت ( علیهم السلام ) از جمله مناجات و ادعیه و سایر فرموده های امام سجاد (ع ) در قالب زبان عرفان و در نهایت گونه‌ای از مقایسه و تطبیق میان آنها در دو بعد نظری و عملی است. عبارت «نوعی از مقایسه» به دلیل توجه نگارنده به ناهم‌سان بودنِ این دو منبع از نظر رتبی است و منظور از این عبارت؛ تطبیق مطالب و دریافت ابعادی تازه از آموزه‌های روایی است که می‌تواند تئوریزه شده و در بیان عرفانی در آید. از طرفی دلیل منتخب شدن روزبهان بقلی شیرازی از میان سایر عارفان آن است که نگارنده اوج تصوف عاشقانه را در آثار روزبهان بقلی شیرازی می داند و بدیهی است رد پای تصوف عاشقانه را قبل از او , در آثار شخصیت های همچون غزالی و عین القضات می توان یافت.