جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در مفهوم‌شناسی «دلال» به‌مثابه شیوه‌ای در رابطه بنده با خداوند، دو برداشت ایجابی و سلبی، قابل تبیین است. در بعد سلبی، نیایشگر در دام آفاتی می‌افتد؛ حجاب‌هایی نظیر: عجب، کبر و ...؛ بعد ایجابی نیز به ظرافت‌ها و لطافت‌های مناجات باخدا اشاره دارد که نیایشگر با شیرین‌زبانی و ناز و کرشمه، تلاش دارد خود را هرچه بیشتر به معشوق نزدیک کند. این مقاله، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با جستجو در دعاهای امامان معصوم به‌ویژه مناجات عارفانه، امام سجاد× می‌کوشد، ابعاد مختلف دلال را واکاوی کند؛ نتایج این بررسی‌ها نشان می‌دهد؛ برخلاف دیدگاه برخی از محققان، که عمدتاً دلال را تنها در حوزه سلبی مورد توجه قرار داده‌اند، در سیره عبادی ـ اخلاقی معصومان^ بر بعد ایجابی تأکید زیادی شده است؛ افزون‌براین، می‌توان نمونه‌هایی از دلال فعلی و رفتاری را در سیره آنان جستجو کرد که دیگران به این معنا اشاره‌ای نکرده‌اند.

آغاز خلافت بنی امیه و تبدیل خلافت به سلطنت از حساس­ترین دوره­های مؤثر بر اندیشه سیاسی پس از اسلام است. در آن ایام، امامان شیعی، بنا بر وظیفۀ الهی در جهت حفظ و احیای اندیشه اسلامی در برابر انحرافات اموی کوشیدند. یکی از انحرافاتی که در زمان امام سجاد(ع) به اوج خود رسید، تحریف نبوت و رهبری بود و امام سجاد(ع) به شیوه­ای خاص در برابر انحرافات فکری – سیاسی جامعه اموی ایستادگی کرد. در این مقاله، فعالیت امام سجاد(ع) بر اساس «صحیفه سجادیه» بررسی شده­است؛ از آن جمله با تحلیل محتوایی، مسئله نبوت به عنوان یکی از ابعاد سیاسی- اعتقادی در صحیفه سجادیه مورد بررسی قرار گرفته است تا راهبرد ایشان در جهت حفظ مفهوم و جایگاه نبوت نشان داده شود. امام سجاد(ع) با بررسی اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر خویش، از طریق دعا به بیان اعتقادات مذهبی و اصول دین به ویژه نبوت و بعثت و پیوند آن با امامت پرداخت.

صحیفه سجادیه، میراثی ارزشمند است که دقیق‌ترین مسائل دینی را با لطیف‌ترین واژگان، در قالب دعا بیان نموده است. این کتاب گرچه از یک سو کتاب دعاست؛ امّا از سوی دیگر، کتاب انسان‌سازی و آموزش و تربیت انسانی است. پژوهش حاضر با روش اسنادی و تحلیلی و محور ساختن ادعیه صحیفه سجادیه، به دنبال پاسخ به این مسئله بوده که نظام تربیتی ترسیم شده در صحیفه، ‌با محوریت تربیت معنوی و فقهی، چگونه است و چگونه می‌توان خوانشی دوباره از زاویه‌ای تربیتی انجام داد که به ترسیم فضای تربیت معنوی و فقهی صحیفه بیانجامد. این پژوهش با استخراج «مبانی» و «اصول» تربیت معنوی و فقهی، «روش‌های» تربیتی مورد اشاره در صحیفه را نیز استخراج کرده و با مدوّن‌سازی آنها، در جهت نیل به اهداف خود، گام برداشته است. نتایج حاصل از این پژوهش بیانگر آن است که مبانی تربیتی مطرح در صحیفه، پنج مبنا (مبانی معرفت‌شناسی، خداشناسی، هستی‌شناسی، انسان‌شناسی و معادشناسی)، اصول تربیتی، حول چهارده محور (اصل محدودیت فرصت‌ها و امکانات، اصل آگاه نمودن متربّی از علت تشویق و تنبیه، اصل بازگشت و تغییر رفتار، اصل تناسب توان و تکلیف، اصل ناپایداری امور، اصل پیشگیری، اصل عزّتمندی، اصل تقویت اراده و...) و روش‌های تربیت معنوی و فقهی در حدود بیست و چهار روش (روش آسان‌گیری و تدریج، روش‌اسوه‌سازی معنوی (الگوگیری)، روش اقتصاد و میانه‌روی (اعتدال)، روش امکان جبران و فرصت بخشی، روش بیم و امید (بشارت و انذار)، روش تأخیر در کیفر و تنبیه، روش تغافل و نادیده انگاری، روش تفضّلِ قانون‌مند، روش تفکر و اعطای بینش، روش دوستی و مجالست‌گزینی با نیکان، روش دیگرخواهی (قاعده زرّین)، روش صبر و استتقامت، روش قدردانی، روش‌های قرآنی، روش محبّت، روش مدارا و رفق، روش مشاهده، روش نظارت و ...) هستند. همچنین لوازم محوری در تربیت معنوی و فقهی که از صحیفه استخراج شده‌اند، هجده موردند که همگی از ملزومات امر تربیت، در همه روش‌های تربیتی می‌باشند.

صحیفه سجادیه، زبور آل محمد (ص)و انجیل اهل‏ بیت و میراث سترگ حضرت امام زین ‏العابدین (ع)است که منظومه اندیشه اسلامى را در قالب دعا، ترسیم مى‏ کند. بر این کتاب، تاکنون شرح‏ هاى مختلفى نوشته شده که هر کدام از جنبه ‏اى قابل استفاده ‏اند. اما اثر حاضر که در چهار جلد، سامان یافته، هر یک از دعاهاى موجود در صحیفه سجادیه را به طور جداگانه، به تناسب موضوعات، تقطیع کرده، و پس از اعراب‏ گذارى دقیق، ترجمه پارسى روانى از آن ارائه داده است. علاوه بر اینها، نکته مهم در این شرح آن است که واژگان مشکل هر دعا را به دقت، معنا کرده سپس شرح مفصّلى از مطالب و موضوعات، ارائه مى‏ دهد.

زبان از عناصر بنیادی در سبک‏شناسی است و از جمله مباحث مهم در بررسی زبان، توجه به جنسیت و ارتباط و تناسب آن با زبانِ متن ادبی است. برخی از پژوهش‏گران معتقد به وجود تمایز بین زبان مردانه و زنانه هستند. رابین لیکاف به عنوان نخستین نظریه‏پرداز حوزه زبان‏شناسیِ جنسیت دیدگاه‏‏های خود را درباره الگوی گفتار زنانه در گفتمان مطرح کرده است. از منظر وی تمایز بین زبان زنانه و مردانه بیشتر در گفتار نمود می‏‏یابد تا در نوشتار. لیکاف چهارده مشخصه کلی را در تمایز گفتار زنانه از مردانه ذکر می‏‏کند. شاخصه‏‏های چهارده‏گانه وی تحت سه عنوان نشانه‏های واژگانی، واجی و آوایی و ویژگی‏‏های نحوی قابل دسته‏بندی است. در این نوشتار خطبه امام سجاد و خطبه حضرت زینب3 در کوفه به واسطه تشابه موضوعی و موقعیتی (مکان و مخاطب)، گزینش و بر اساس نظریه لیکاف با روش توصیفی - تحلیلی و با ارائه جداول و نمودارها مورد مقایسه قرار گرفته است. مقایسه دو خطبه تمایز برجسته‏‏ و معناداری را میان آن دو نشان نداد و لذا نتوانست نظریه لیکاف را به طور کامل اثبات کند؛ حتی در برخی از موارد، یک نوع تضاد زبانی میان نظریه لیکاف و متن خطبه‏‏ها مشاهده شد؛ از جمله کاربرد دشواژه‏‏ها یا عبارات پرسشی و‏... با این همه، مقایسه مذکور تا حدی توانست تطابق نسبی دیدگاه لیکاف با مولفه‏‏های زبانی این دو خطبه را نشان دهد. نتایج نشان داد که کاربست مناسب عناصر آواساز در سطح آوایی خطبه‌ها، در هر دو خطبه بار عاطفی مورد نظر را به خوبی انتقال داده و در نتیجه تأثیر زیادی بر مخاطب گذاشته است؛ با این تفاوت که این عناصر، سازگار با نظریه لیکاف،‏ در خطبه حضرت زینب3 بیشتر بوده و از تنوع آوایی بیشتری نیز برخوردار است. در سطح واژگانی کاربرد بیشتر قید و صفت و سوگندواژه در خطبه حضرت زینب3 آن را متمایز از خطبه امام سجاد علیه السلام کرده؛ اما برخلاف دیدگاه لیکاف خطبه حضرت زینب3 از دشواژه‏های بیشتری نسبت به خطبه‏‏ امام سجاد7 برخوردار است. این تفاوت بیش از عامل جنسیت، تحت تأثیر موضوع خطاب و رویکرد دو خطیب در کلامشان به مردم کوفه است. از جمله نتایج در سطح نحوی نیز می‏توان به کاربرد بیشتر جملات قسم و پرسشی در کلام اشاره کرد که هر چند از نظر آماری منطبق با دیدگاه لیکاف است، اما از نظر معنایی هماهنگ با آن نیست.