جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیا میل به حقیقت در بستر متافیزیک‌اندیشی، لزوماً خاستگاهی موجه، رهایی‌بخش و هم‌سو با زندگی دارد؟ این مقاله با تمرکز بر فصل چهارم کتاب نیچه و ذن (خودفرازی بدونِ خود) نوشتۀ آندره ون دِر بْراک و تحلیل آن نشان می‌دهد که نیچه و ناگارجونا چگونه به این پرسش پاسخ منفی می‌دهند. ابتدا نقد نیچه به «میل به حقیقت» در سنت غربی بررسی می‌شود؛ سپس مواجهۀ مشابه ناگارجونا با سنت بودیسم تحلیل می‌گردد. در گام سوم، هم‌گرایی این دو دیدگاه در واسازی و فراروی از این میل واکاوی می‌شود. در پایان، خوانش ون در براک مورد ارزیابی انتقادی قرار می‌گیرد. مقاله نشان می‌دهد که در هر دو سنت میل به حقیقت نیازمند نقادی است و چیرگی بر آن دریچه‌ای به‌سوی فلسفه‌ای زیسته، در ورای دوگانگی حقیقت و ناحقیقت، می‌گشاید. همچنین نشان داده می‌شود که خوانش ون در براک در تفکیک مفهومی و روش‌شناختی به شفافیت بیشتری نیاز دارد.

کوشش ما در این مقاله نشان دادن این امر است که نیچه چگونه از نخستین کار خود در مقام هستی‌شناس است و ازاین‌رو کار او درباره تراژدی، صرفاً پژوهشی در باب تراژدی یونان نیست، بلکه یک هستی‌شناسی است؛ و اینکه او از همان ابتدای کار خود، به‌نحو بنیادی تمام تاریخ متافیزیک در باب هستی را چونان ثبات حضور، نقد می‌کند. در این مقاله نخست به زمینه‌های اندیشه او و نیز فراروی او از آنها می‌پردازیم و سپس با مطرح کردن عناصر اندیشه او در زایش تراژدی، اندکی مسیر این هستی‌شناسی از طریق مواجهه موسیقایی مورد نظر او را آشکار می‌نماییم. قصد او از چنین هستی‌شناسی‌ای، اندیشیدن به امکان زیست دوباره انسان چونان زیست تراژیک است که در آن انسان در نسبت مغاک هولناک و هراسناک هستی ایستاده است و هنر همچون امری نجات‌بخش و شفادهنده (تسکین‌دهنده)، او را به خواست زندگی فرامی‌خواند؛ نسبتی که در تراژدی یونان به‌مثابه زیستی هستی‌شناختی وجود داشت و با ظهور انسان سقراطی، پوشیده گشت.

علی‌رغم تناقض ضمنی موجود، میان «برتری اخلاقی» و «خودگروی» در فلسفه‌ی اخلاق، این مفاهیم در فلسفه‌ی اخلاق نیچه با یکدیگر پیوند دارند. نیچه با تکیه بر مفاهیم «اراده به قدرت» و «انسان برتر»، بر ارتباط اخلاق، به‌عنوان امری وابسته به فردیت و آزادسازی از قیود سنتی تأکید می‌کند. مفهوم خودگروی با مفهوم اراده به قدرت، ارتباط وثیقی دارد که این اراده به‌عنوان ابزاری جهت دستیابی به انسان برتر مطرح می‌شود. انسان برتری که می‌تواند ارزش‌های خود را خلق کند و به برتری اخلاقی دست یابد که این برتری اخلاقی، قدرتی برای عبور از ارزش‌های غالب اجتماعی است. با توجه به رابطه‌ی متقابل میان اراده به قدرت و انسان برتر، این ظرفیت در اندیشه‌ی نیچه وجود دارد که می‌توان با تبیین ارتباط میان خودگروی و برتری اخلاقی نه به‌عنوان مفاهیمی متقابل، بلکه به‌عنوان دو نیروی سازنده در راستای آزادی فردی و رهایی از قیود اجتماعی در فلسفه‌ی اخلاق عمل نمایند.

دین در اندیشة نیچه به‌مثابه تمامی عناصر قوام‌بخشی است که سهمی به‌سزا در وحدت سیاسی، تعالی فردی، و تعلیم و تربیت همگانی در حکومت‌های باستانی و مسیحی داشته است. نقش دین در برتری سیاسی و فرهنگی جوامعِ دوران‌های گذشته، بی‌بدیل بوده، چراکه در آن دوران‌ها، نوع فرماندهی در قالب «حکومت‌ـ‌توده» بوده است. یکی از بازوان اصلی فرماندهی در این نوع حکومت‌ها ـ‌اعم از جمهوری و پادشاهی‌ـ دین بوده که حتی نقشی به‌مراتب برتر از دیگر بازوی فرماندهی، یعنی نیروی نظامی، داشته است. نیچه در این تحلیل، خود را وامدار ماکیاولی می‌داند. او در بررسی خود، سیر تغییر نوع فرماندهی جامعه را از «حکومت‌ـ‌توده» دین‌مدار به‌سمت «دولت‌ـ‌ملت سکولار»، با حساسیتی خاص دنبال می‌کند. نیچه در پی تعین ماهیت تاریخیت دین، در نمونه فرهنگ‌های نیرومندِ دیندار و ضعیفِ بی‌دین گشته که در نتیجة آن، فرهنگ‌های والا و پست شکل گرفته است. او معتقد است پس از سپری شدن دوران سخت و چالش‌برانگیز کشاکش بین کلیسا و علم، به‌مرور زمان برای شخص و جامعة ابرانسانی، روشن خواهد شد که دین و علم، ستارگانی جدا از هم در آسمان فرهنگ انسانی هستند که هم‌شانه با هم پیش می‌روند، بی‌آنکه حتی بتوان تعارضی مابین آنها متصور شود، چرا ژکه چنین چیزی دیگر نه موضوعیت خواهد داشت و نه ممکن خواهد بود. روش این مقاله، تحلیلی و توصیفی است.

در این مقاله نخست به نظر نیچه در مورد مرگ خدا و ابعاد مختلف آن اشاره می کنیم، سپس به بررسی دیدگاه کلی در مورد خدا در دین مسیحیت می پردازیم و خواهیم دید که نیچه معتقد است که انسان معاصر به دلایلی از جمله مرگ خدا نیست انگار شده است؛ مراد نیچه از «مرگ خدا»، در واقع افول و نهایتاً مرگ دیدگاه مسیحی و اخلاق مسیحی نسبت به زندگی و جهان است؛ او معتقد است که این جنایت عظیم (یعنی کشتن خدا) به دست آدمیان صورت گرفته، ولی خبرش هنوز به آنان نرسیده است. در این پژوهش به بررسی این پدیده و عکس العمل انسان های مختلف در مقابل آن، و نیز نیست انگاری این انسان ها می پردازیم. هم چنین سعی شده است دیدگاه های نیچه در باب اخلاق، مبنای نقد او بر اخلاق، همین طور جنبه هایی از اخلاق که از نظر او باید ویران گردد و جنبه هایی که باید ساخته شود نیز بررسی و تحلیل گردد. افزون بر این، انواع انسان ها و هریک از مصداق های آن ها را که در چنین گفت زرتشت نام برده شده است، (از جمله شاهان، زالو، جادوگر و ...) مورد پژوهش قرار می دهیم.

نیچه فیلسوف آلمانی از تأثیرگذاران در فلسفه و فرهنگ غرب است. از میان تفکرات او دیدگاه اخلاقی او بسیار مهم است. نیچه اخلاق دینی را نقد می‏کند. او تعالیم مسیحیت را مخالف طبیعت انسانی می‏داند. در نظر او آنچه که ارزش تلقی می‌‌شود، قدرت است و هدف زندگی انسان کسب قدرت بیشتر و ظهور ابرمرد است. در نظر او سجایای اخلاق دینی باعث سرکوب شخصیت انسان می‏شود و انسان را وارد وادی بردگی می‏کند. او بر وجود دو نوع اخلاق تأکید می‏کند: یکی اخلاق بردگان و دیگری اخلاق سروران. بردگان حقوق کمتری نسبت به سروران دارند و فقط وسیله‌‌ای برای رشد و پیشرفت سرداران هستند. این نظریه از نظر علمی مردود است و نقدهایی بر آن وارد شده است مانند نگاه افراطی او به قدرت، مقایسه اخلاق انسانی با طبیعت بی‌‌جان، کاستن شأن انسانی، تعمیم تعالیم انحرافی مسیحیت به تمام ادیان، انکار آخرت، تقابل جسم و روح، نسبیت‌‌گرایی، تفاوت اخلاق هنجاری و اخلاق نیچه‏ای، عدم تمیز افتادگی و خصوع، اشکالات ابر مرد و درنهایت، ناسازگاری با عقل.

فلسفة نیچه به‌مثابه «انتقاد بنیادین از» سنت تفکر فلسفی مدرن به‌طور کلی، و به‌طور خاص مخالفت با پروژة کانت در نظر گرفته شده است. وجه دوگانه و متناقض (آیرونیک و پارادوکسیکال) فلسفة نقادی کانت در این‌است که «نقادی» صورت قانون به خود می‌گیرد (همان امر تنجیزی) و خود را به قوانین معطوف به علم و مدعیات اخلاقی، محدود می‌کند، اما در نقد ارزش علم و آرمان‌های اخلاقی شکست خورده است. نیچه فلسفة کانت را نمود بارز تفکر روشنگری یا تفکر سوژه/ابژه‌محور می‌داند و این تفکر را در مقاله‌های اول و دوم کتاب تبارشناسی اخلاق به نقد می‌کشد. مقاله پیش رو درصدد است با روش پژوهشی و نظری در باب ماهیت «تبارشناسی نیچه»، و نیز در مورد ماهیت خود علم «تبارشناسی» و اهمیت آن در مقام «تفکر نقادانه»، به بررسی مدعای نیچه مبنی بر نقد روشنگری بپردازد. در این راستا، ابتدا به مبحث تبارشناسی و ماهیت آن نزد نیچه پرداخته و سپس نسبت این دانش با نقد روشنگری و تفکر کانت ـ‌در مقام سرآمد این اندیشه‌ـ را جستجو کرد. سرانجام این نتیجه حاصل شد که «پروژة تبارشناسی نیچه» در برابر پروژة روشنگری کانت و تفکر مدرنیته، می‌تواند نخستین مواجهة پست‌مدرن تلقی گردد که در آن سویه‌های رادیکالیسم اندیشة تبارشناسانه نهفته است.