جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معرفت نفس و تذکیه عقل با هر بار اقراء قرآن موجب تعالی مفسر از مرتبه آفاقی به انفسی می گردد. در این مرتبه مفسر به لایه های باطنی آیات الهی دست یافته، تفسیری از قرآن ارائه می کند که تفسیر انفسی نامیده می شود. نگارش حاضر با روش توصیفی _ تحلیلی ضمن معرفی تفسیر انفسی و مفسران برجسته آن، کیفیت رجعت را از دید انفسی مورد بررسی قرار می دهد. نتایج حاصل از بررسی نشان می دهد که رجعت، نوعی معاد جسمانی است که با تبیین ابن عربی از نفس و خصوصیات آن و تاثیر افکار او بر دیگر مفسران انفسی آغاز و در حکمت متعالیه صدرایی به شبهات وارده برآن پاسخ داده شده است. در خصوص کیفیت رجعت تا قبل از قرن معاصر تبیینی صورت نگرفته و تفسیر ارائه شده بر مبنای معاد و چگونگی آن است. در قرن حاضر، علامه طباطبایی، به بسط معاد جسمانی بر رجعت همت گماشته و امام خمینی (ره)، علامه حسن زاده آملی، علامه جوادی آملی به تبیین کیفیت رجعت پرداختند. آن چه از دید مفسران انفسی قابل برداشت است این است که رجعت با بدن عنصری امکان پذیر بوده و محذوریتی ندارد گرچه برای نفوس متعالی، رجعت به معنای بازگشت در هر زمان و هر مکان به عالم مادی و عالم برزخی و عالم ملکوتی بابدنی متناسب با هر نشئه امکان پذیر است.

متون دینی در ادیان ابراهیمی، سرشارند از عباراتی که درباره آینده سخن می گویند؛ آینده ای که آبستن حوادثی بزرگ و دهشتناک خواهد بود. طبق مشهورترین تفسیر، این عبارات پیش گویی نشانه های ظهور و علائم وقوع آخرالزمان هستند؛ اما نگاهی به تفسیرهای مسیحی نشان می دهد مسیحیان در این زمینه اتفاق نظر ندارند و گروه های مختلف مسیحی راه های بسیار متفاوتی را در فهم و تفسیر عبارات آخرالزمانی پیموده اند. دیدگاه های مسیحیان در تفسیر عبارات آخرالزمانی را می توان ذیل چهار دسته و مکتب دسته بندی کرد: تمثیلی، تاریخ نگر، گذشته نگر، و آینده نگر. این مقاله به معرفی و بررسی این مکاتب می پردازد. در معرفی هر مکتب تلاش شده است تا مسائل اصلی مانند جهت گیری کلی، تاریخچه، اصول و روش های تفسیری، و نیز برخی نقاط قوت و ضعف آن مکتب بیان شود. در کنار معرفی، دو مسئله نیز مورد توجه قرار گرفته است: زمینه سیاسی و اجتماعی هر مکتب و همچنین نگاه الاهیاتی این مکاتب به روند تاریخ. چرا که شرایط سیاسی و اختلافات مذهبی تاثیر بسیاری بر شکل گیری و رواج این دیدگاه های تفسیری داشته است. همچنین درباره حکومت این جهانی حضرت مسیح نیز طرفداران هر مکتب تفسیری دیدگاهی را برگزیده اند که با کلیت نگاه آن مکتب سازگار است و می توان رابطه معناداری را بین اصول تفسیری آن مکتب با فهمی که از هزاره حکومت مسیح ارائه می دهد نشان داد.

انسان ها هم در حیات فردی و هم در حیات اجتماعی شان چشم انداز نگرند و این چشم اندازها منحصر در آرمان هایی که در طول حیات یک نسل فراهم می شود نیست بلکه انسان ها از چشم اندازهای فرانسلی نیز برخوردارند چشم اندازهایی مربوط به آینده های دور و نسل های آینده که از آدمی به ظاهر در آن خبری نیست اما نسل های آینده نظاره گر آن خواهند بود. با تحلیل فرایند انتخاب و گزینش چشم انداز می توان به این نتیجه رسید که عواملی که در انتخاب چشم انداز موثرند عبارتند از امکانات انسان، قلمرو روابط او و نیازهای واقعی اش. و آدمی اگر به حجم حقیقی امکاناتش و قلمرو واقعی روابطش تفطن پیدا کند جز به حاکمیت ولی خداوند در تمام شئون زندگی و ابعاد وجودی اش رضایت نمی دهد و در او احساس نیاز به حاکمیت معصوم جوانه می زند و وقتی از وجود چنین نعمتی محروم بود آن را به عنوان چشم انداز خود بر می گزیند و با تمام توان برای رسیدن به آن گام برمی دارد. و چشم انداز یاد شده همان آرمان بلندی است که در قرآن و سنت از آن به عنوان اندیشه مهدویت یاد شده است در مقاله پیش رو کوشیده خواهد شد با رویکرد تربیتی فرایندی تسیم شود که طی آن آدمی چنین چشم اندازی را برای خود برگزیند و در مسیر دستیابی به آن تلاش نماید.

فهم سنن الهی از دستاوردهای بسیار مهم شاگردی در محضر آیات قرآن کریم و روایات معصومین، بوده و جایگاه مهمی را در جهان بینی اسلامی به خود اختصاص می دهد. بنابر لحاظ این سنت ها در آینده پژوهی در پرتو رهنمودهای دینی، می توان گفت آینده پژوهی دینی از جایگاه ویژه و ممتازی نسبت به آینده پژوهی رایج برخوردار است. ما در این مقاله در صدد ارائه روشی نوین در آینده پژوهی دینی مبتنی بر سنن الهی به نام «سنت پژوهی» بوده ایم. این مقاله در چهار بخش تنظیم شده است: در بخش اول برای تبیین مسئله به ضرورت آینده پژوهی دینی اشاره شده، در بخش دوم ادبیات موضوع در مورد سنت مرور شده، در بخش سوم چرایی و چگونگی «سنت پژوهی» به منزله رویکردی برای فهم از سنن، در آینده پژوهی مورد بحث قرار گرفته و در نهایت در بخش چهارم، به سنت پژوهی در ارتباط با مهدویت پرداخته شده است. روش تحقیق در این مقاله، مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای و تحقیق در پرتو آیات قرآن کریم، با استفاده از روش های تفسیری بوده است.

این پژوهه تلاش دارد تا دورنمایی از جریان های شیعی که گرایش به مصداق مهدی خاصی داشتند، در دوره حضور ارائه نماید، زمانه ای که با شکل گیری فرقه های منسجم و غیرمنسجم همراه بوده و بسیاری از ایشان علاوه بر اعتقاد به مهدویت، باورمند به مصداق خاصی از مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف نیز شدند، اما دیری نپاید که همگی آنها در همان بستر زمانی ناپدید گشتند و نتوانستند عمری دیرپا داشته باشند این در حالی بود که دیگر فرقه های ماندگار شیعی همچون زیدیه و اسماعیلیه که به مصداق خاصی از مهدی معتقد بودند، با تجدید نظر در آراء خویش، پنداری دیگر در عرصه امامت را باورمند شدند، در این میان تنها امامیه بود که علاوه بر گرایش های آشکار به مهدویت، در عمل به مصداق خاصی از مهدی باورمند شد و توانست با حفظ هویت در هر دو ساحت اندیشه و عمل مانای در تاریخ شود.

بررسی های جامعه شناختی و تاریخی گویای آن است که «امنیت»، برجسته ترین نیاز هر جامعه، در هر زمان است و از این رو نخستین چشم داشت انسان ها از حاکمان است؛ که ابعاد گوناگون و گسترده ای را به خود اختصاص داده است. تاثیرپذیری امنیت از فرهنگ، اقتصاد، و جمعیت و نیز تاثیرگذاری آن بر همه شئونات و گستره زندگی انسانی، به آن نقش و کارکردی ویژه داده است. از این رو به روشنی می شود گفت یکی از پایه های بنیادین و ریشه ای در پیشرفت و توسعه در جامعه و نیز از بنیان های شکل گیری و استمرار حکومت، امنیت است؛ و نیز ابعاد آن، _ امنیت فردی و اجتماعی _ به عنوان سنگ زیربنای زندگی فرد و جامعه و پیش شرط هرگونه رشد، رفاه و ارتقای مادی و معنوی به شمار می آید. در پس همه حکومت هایی که تا کنون شکل گرفته و پس از این شکل خواهد گرفت، حکومت جهانی و عدالت گستر حضرت مهدی _ به عنوان فراگیرترین حکومتی که مردم در انتظار آن هستند _ نیز از این رویه بیرون نیست و در این حکومت جهانی برای رسیدن به آرمان بزرگ شایستگان و فرجام سعادت بخش زندگی، فراهم شدن امنیت فراگیر، از ارزش ویژه و والایی برخوردار است. در برخی روایات، نمادها و نمودهایی برای این فراهم شدن و فراگیری، بیان شده است. مانند: زندگی مسالمت آمیز برخی درندگان با برخی حیوانات. که به نظر می رسد این سخنان بیشتر تحت تاثیر نوشته های اهل کتاب و از مسیر منابع اهل سنت منتقل شده است. در این مقاله تلاش شده تا با ره گیری برخی سخنان ادعای یادشده، روایات در این باره بررسی و نقد شود که ره آورد آن اذعان یافتن به وارداتی بودن نمادهای روایی امنیت از متون غیراسلامی و به ویژه اهل کتاب بود.

نوشتار حاضر به بحث مهم جایگاه مهدویت در میان اهل سنت می پردازد این جایگاه با دو مولفه اساسی یعنی «اعتقادی بودن مهدویت» و «متواتر بودن احادیث مهدویت» نشانه گذاری می شود. تواتر حدیثی مهدویت که بعضا با تعابیر هم سو نظیر استفاضه روائی، شهرت روائی، کثرت روائی همراهی می شود با استنادورزی به منابع مختلف حدیثی نظیر صحاح، سنن، مصنفات، جوامع و اطراف، توجیه شده و با استنادورزی به اقوال بسیاری از علماء و اندیشمندان اهل سنت نظیر آبری، سفارینی، کتانی، شوکانی، برزنجی، قنوجی، صبان و... تثبیت می شود. اعتقادی بودن مهدویت که از آن به ایمانی بودن مهدویت تعبیر می شود مورد پذیرش و اذعان همه اهل سنت و غالب علمای شان قرار گرفته است. توجیه اعتقادی و ایمانی بودن مهدویت از منظر اهل سنت به دلایل ذیل باز می گردد. 1. انکار مهدویت، انکار رسالت پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و اله است؛ 2. تصدیق اخبار غیبی پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله از جمله اخبار مهدویت واجب است؛ 3. اعتقاد به اشراط الساعه از جمله ظهور امام مهدی عجل الله تعالی فرجه شریف واجب است.

در تبیین کارکردی اندیشه مهدویت، می‌توان به کارکردهای آن در تغییرو اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی اشاره نمود و آن را یکی از کارکردهای مهم آن برشمرد. زیر اندیشه مهدویت مبتنی برمبانی کلامی متقنی است که بر اساس آن مبانی می‌تواند ارزش هایی را به وجود آورد و به تبع آن، هنجارها، رفتارها و کنش هایی را ایجاد کند که دراصلاح و تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی تاثیرگذار باشند و متناسب با آن رفتارهای مناسب فردی و اجتماعی را شکل دهند. کنش‌ها و رفتارها یکی از لایه‌های مهم و تاثیرگذار فرهنگ به‌حساب می‌آیند. در حقیقت کنش‌ها و رفتارهای هنجاری، برآمده از بینش‌ها و آرزش‌ها و بازتاب آن‌ها هستند. اندیشه مهدویت درسه سطح در تغییر رفتارهای فردی و اجتماعی کاربرد دارد: الف) در سطح برون دینی با تاکید برمنجی‌باوری؛ با این رویکرد برای شکل‌گیری و تغییرو اصلاح رفتار فردی و اجتماعی، باوربه منجی موعود پیشنهاد می‌شود و دراین زمینه از راهکارهایی چون: تکیه بر باور مشترک بین آلادیانی؛ هویت و ارزش‌ها و هنجارهای مشترک بین پیروان ادیان و مذاهب، برخوردار است؛ ب) در سطح درون دینی با تاکید برایده مشترک مذاهب اسلامی در باور به مهدویت؛با این نگاه برای تغییر و اصلاح رفتار فردی و اجتماعی،عنصر انتظار از اهمیت بسیاری برخوردار است.در این باره راهکارهایی چون؛رفتار مبتنی برامید؛تعهد و مسئولیت؛ایمان و تقوا و اصلاح و تغییر رفتار بر محور صبر و پایداری پیشنهاد می شود؛ج)در سطح درون مذهبی با تاکید بر اندیشه ولایت و امامت؛با این رویکرد برای تغییر و اصلاح رفتار فردی و اجتماعی،باور و یقین به وجود حجت خدا در زمین مدنظر است و در این زمینه از راهکارهایی چون؛تغییر و اصلاح رفتارهای فردی و اجتماعی مبتنی بر باور به آموزه امامت،مبتنی بر محور نظارت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بر زندگی،شکل گیری رفتارهای فردی واجتماعی برمحور ویژگی های زمینه سازان ظهور و...را در بردارد.

گمان می رود که دوران اخیر، زمانه شکوفایی مهدی باوری در میان زیدیان _ به خصوص زیدیان یمن _ باشد. این امر، ضرورت پرداختن به آموزه مهدویت و پاسخ دادن به شبهات پیروان زیدیه در قرون اولیه اسلام را آشکار می سازد. گرچه شماری اندک از زیدیان در باب اندیشه مهدوی به امامیه شباهت دارند، اما رکن اصلی اعتقادی ایشان، یعنی آشکاری امر به معروف و نهی از منکر از طرف امام، جهاد با شمشیر را ضروری می سازد. از این رو، این فرقه، چندان به مهدویت شخصی و به ویژه «غیبت امام» اعتقادی نداشته و جوهره مهدویت را در رفاه و عدالت اجتماعی در سایه دین می دانند و از آن جا که به اندیشه اعتزال گرایش دارند، به روایات نیز توجه چندانی نمی کنند. مهدویت در این گروه در طول تاریخ، دچار زیادت ها و نقصان های بسیاری بوده و همین امر موجب پیچیدگی و ابهام این آموزه گشته است. سوال اصلی که این پژوهش با آن روبرو است، این است که: مهم ترین شبهاتی که زیدیه بر آموزه مهدویت وارد کرده اند چیست و چگونه می توان از این اصل اعتقادی شیعی در برابر هجمه ها دفاع کرد؟ شبهاتی مانند عدم صحت و ساختگی بودن روایات دال بر دوازده تن بودن ائمه علیهم السلام، عدم امکان شناخت امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و در نتیجه عدم وجود ایشان، فقدان دلیل موجه در حصر غیبت ائمه علیهم السلام در وجود مبارک امام دوازدهم عجل الله تعالی فرجه الشریف ، عدم وجود نص بر امامت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف، باوجود وجوب عقلی آن از نظر امامیه، لغو و بیهوده بودن اعتقاد به امام غایب و پنهان. در این تحقیق، برآنیم با توجه به آراء عقلی و نقلی شیخ صدوق به این شبهات پاسخ گوییم.

مهدویت و ظهور منجی یکی از مسائل مهم در بین مذاهب و فرق اسلامی است که از زیرمجموعه های مبحث امامت و خلافت مسلمین است و سالیان متمادی در این رابطه سخن ها گفته شده و کتب متعددی به رشته تحریر درآمده است. از اباضیان در خصوص اندیشه مهدویت مطلب مهمی بیان نشده است و بعضا حتی تا مرحله انکار نیز پیش رفته اند که البته با دیدگاه امامیه بسیار متمایز است. اباضی ها تنها به روایاتی از منابع اهل سنت در پذیرش مهدویت نوعی و نه شخصی و نیز شرائط آخرالزمان بسنده کرده اند که در این تحقیق، برای نخستین بار مسائل مهدویت از دیدگاه اباضیه مورد بررسی قرار گرفته است. البته یکی از علل نپرداختن به این مبحث مهم در متون اباضی را می توان تقسیم بندی ایشان در خصوص امامت دانست زیرا آنها مراحل چهارگانه امامت اعم از «ظهور، دفاع، شراء و کتمان» را در نظام فکری خویش قرار داده اند و با این تفکر ظاهرا جائی برای منجی و موعود باقی نمی گذارند هرچند برخی از این چهار مرحله امامت قابل تطبیق با شیعه است. در مجموع مواردی همچون طلوع خورشید از مغرب، فتنه دجال، خروج یاجوج و ماجوج و... از جمله مواردی است که در متون اباضی در مباحث اشراط الساعه و... اشاره شده که برخی از آنها مانند فتنه دجال قابل تطبیق با آموزه مهدویت در شیعه است.