جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

حدیث نبوی «مَن مات» با الفاظ و عبارات مختلف در منابع روایی و کلامی فریقین نقل شده و دارای تواتر معنوی است. مضمون حدیث این است که اگر کسی بدون شناخت امام خود بمیرد، به مرگ جاهلی مرده است. تعبیر مرگ جاهلی حاکی از آن است که عدم شناخت امام به منزله عدم شناخت پیامبر است، و لازمه این مطلب آن است که تمام شئونی که پیامبر دارد برای امام نیز ثابت باشد؛ مگر شأن و مقامی خاص مانند نبوت که دلیل معتبر بر اختصاص آن وجود دارد. بنابراین، حدیث مذکور بر این دلالت دارد که امام همانند پیامبر، معصوم و منصوب از طرف خدا است. مدلول دیگر حدیث، این است که در هر زمان امامی وجود دارد که باید او را شناخت. امامی با این ویژگی‌ها، پس از امام حسن عسکری(علیه السلام) جز بر حضرت مهدی(علیه السلام) که شیعیان به امامت او اعتقاد دارند، منطبق نیست. بنابراین، حدیث «مَن مات»، بر وجود و امامت حضرت ولی عصر(علیه السلام)دلالت می‌کند.

دوازدهمین امام و پیشوای امت اسلامی، حجة بن الحسن العسکری، مهدی موعود(علیه السلام) است. برای اثبات وجود آن حضرت دلایل بسیاری ذکر شده است که یکی از این ادله، استدلال به گزارش های دیدار با آن حضرت است. در نوشتار حاضر، نمونه هایی از گزارش‌های دیدار با آن حضرت در دوران عصر نایبان خاص و دوران پس از آن، ذکر شده است. سپس دلالت آنها بر وجود امام زمان(علیه السلام) تبیین گردیده و به اشکال تعارض بین توقیعی که دلالت بر کذب شخص مدعی مشاهده آن حضرت می‌کند و بین گزارش های دیدار با آن حضرت پاسخ داده شده است.

زندگانی امام زمان(علیه السلام) در زمان حیات امام عسکری با توجه به شرایط ویژه عصر امام عسکری و فشار و خفقان حاکم بر آن دوران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اثبات ولادت امام عصر(علیه السلام)و وجود ایشان، با توجه به شبهات برخی از اهل‌سنت به ویژه وهابیان، ضروری است. به این منظور، می‌توان به روایات و گزارش‌های تاریخی مربوط به ولادت و دیدارهای حضرت ولی عصر(علیه السلام) در آن زمان، تمسک کرد. روایات معتبرِ بیان‌گر ولادت و ملاقات‌های امام زمان(علیه السلام) با شیعیان در زمان امام عسکری، متواتر است و جای تردید در این مسأله باقی نمی‌گذارد. با بررسی این گزارش‌ها روشن می‌شود؛ امام زمان(علیه السلام) با تدابیر حکیمانه امام عسکری- از شر دشمنان و حکومت جور زمانه در امان ماندند و در عین حال، ولادت امام عصر و وجود ایشان برای شیعیان و هر کسی که در جستجوی حقیقت است، ثابت شد.

ادّله عقلی و نقلی متعدّدی بر وجود امام عصر، حضرت حجّت بن الحسن(علیه السلام) اقامه شده است. از جمله این ادلّه، روایات مربوط به لیلة القدر است. بر اساس آیات قرآن‌کریم، شب قدر در ماه رمضان است و آن، شبی است که فرشتگان از سوی خداوند به زمین می‌آیند تا سرنوشت امور عالم و بشر را ابلاغ نمایند. فرشتگان در حیات رسول‌الله(صلی الله علیه)، بَر وی نازل شده و سرنوشت امور را به عرض ایشان می‌رساندند. از آن‌جا که لیلة القدر تا قیامت باقی است، پس از رسول اکرم(صلی الله علیه نیز فرشتگان در باره سرنوشت امور، بر کسی که حجّت خداوند در زمین است، نازل می‌شوند. این حجّت الهی باید مانند پیامبر از مقام عصمت برخوردار باشد. بر اساس روایات بسیار، حجّت‌های الهی، همان امامان دوازده‌گانه شیعه‌اند که اوّلین ایشان امیرالمؤمنین(علیه السلام) و آخرین آن‌ها، حضرت مهدی(علیه السلام) است. این مطلب، در روایات ائمه(علیهم السلام) در مورد لیلة القدر بیان شده است. در این پژوهش، با بهره گیری از روش نقلی و تحلیلی، اعتبار سند روایات و چگونگی دلالت آنها بر وجود امام زمان(علیه السلام) بررسی شده است.

در منابع معتبر حدیثی شیعه حدود چهل روایت بر این مطلب دلالت دارد که هر امامی، امام پس از خود را می‎شناسد، و مسئولیت و ودایع امامت را به او می‎سپارد. این روایات- که با توجه به مدلول آنها به دسته ‎های گوناگون تقسیم می‌شوند- بر وجود امام عصر(علیه السلام) در زمان حیات امام حسن عسکری(علیه السلام) و زمان حاضر و آینده دلالت می‎کنند. در این پژوهش، با بهره گیری از روش نقلی و تحلیلی، اعتبار سند روایات و چگونگی دلالت آنها بر وجود امام زمان(علیه السلام) از زمان شهادت پدر بزرگوارشان تا زمان حاضر بررسی شده است.

ظهور و قیام امام زمان(عج) که در دوره پایانی جهان رخ می‌دهد سبب‌ساز تغییرات و دگرگونی‌های وسیع می‌شود و جهان را در جایگاهی مطلوب و ایده‌آل قرار می‌دهد. در روایات، تصویری روشن و شفاف از عصر ظهور ارائه شده است؛ اما درباره وضعیّت جهان پس از پایان زندگی امام(عج) و ماندگاری دولت عدل جهانی تا برپایی قیامت، ابهاماتی وجود دارد. روش پژوهش، توصیفی تحلیلی می‌باشد. با توجه به موضوع پژوهش از حیث روش ماهیتاً کتابخانه‌ای است. در این پژوهش به دنبال پاسخ دادن به این سوال می‌باشد که زندگی پس ازظهور حضرت مهدی موعود (عج) ازدیدگاه قرآن کریم و روایات چگونه است. وضعیّت حاکمیت جهان پس از پایان زندگی حضرت مهدی (عج) و به‌دنبال آن، پایایی یا عدم پایایی وضعیّت مطلوب عصر ظهور بررسی می‌شود. در این راستا، سه نظریه «رجعت معصومین»، «جانشینی اولیای صالح»، و «برپا شدن قیامت با پایان یافتن زندگی حضرت مهدی(عج)» مطرح شده و مورد ارزیابی قرار گرفته و در پایان، ماندگاری دولت مهدوی(عج) تا برپایی قیامت به دست آمده است.

امروز حضرت حجّت بن ‌الحسن العسکری عجّل الله تعالی فرجه الشریف به‌عنوان آخرین حجّت الاهی و امام معصوم، سکّان‌دار هدایت خلق هستند و آثار گهربار ایشان پس ‌از قرآن کریم از مهم‌ترین و گرانقدرترین منابع مکتوب دین مبین اسلام به شمار می‌آید. یکی از این منابع مکتوب ارزشمند، بیانات حضرت در قالب ادعیه و زیارات مأثور هستند که در دوران غیبت امام زمان7 توسط نمایندگان ایشان به دست ما رسیده‌است. این ادعیه دارای محتوایی غنی و مفاهیمی بسیار عالی هستند که جهت رشد و تعالی روحی و معنوی به ما تعلیم داده شده‌اند. این پژوهش به روش تحلیل محتوا به دنبال پاسخ به این سؤال است که محتوای ادعیه و زیارات مأثور از امام زمان 7چه مفاهیم کلّی را در بردارد؟ تحلیل محتوا یکی از بهترین روش‌ها برای فهم عمیق و دقیق متن به‌ویژه جهت کشف لایه‌های پنهان آن به شمار می‌آید که متناسب با هدف تحقیق می‌توان از آن استفاده نمود. روش به کار گرفته‌شده در این پژوهش، فن تحلیل محتوای مضمونی با تکیه ‌برجملات و موضوعات فرعی و اصلی است که به تحلیل و بررسی شش دعای مأثور از امام زمان7 (الهی عظم البلاء، اللهم ارزقنا توفیق الطاعه، صلوات ابوالحسن ضرّاب اصفهانی، زیارت آل یاسین، دعای بعد از آن و دعای افتتاح) پرداخته ‌است و با استخراج جداول تحلیل محتوا و نمودارهای سنجش فراوانی‌های موضوعات اصلی و فرعی ادعیه و زیارات، در نهایت ویژگی‌های یک منتظر واقعی امام زمان7، در قالب «‌مدل مُنتَظِر» ارائه شده است. نتایج این تحقیق نشان می‌دهد: محوریت موضوع مهدویت در تمامی ادعیه در کنار توجّه به اصول اعتقادی توحید، نبوت و امامت و هم‌چنین تأکید بسیار بر رشد و تعالی اخلاقی و معنوی منتظران ‌است.

باور به مهدی از کهن‌ترین و درعین‌حال اصیل‌ترین عقاید اسلامی به شمار می‌آید. این اعتقاد در منظومه فکری شیعیان امامی نیز از دیرباز تاکنون جایگاه بس مهمی را به‌خود اختصاص داده و آثار فراوانی در این موضوع نگاشته شده است. هرچند کمتر اثری به تبیین تاریخی باورمندی امامیان به مسئله مهدی در زمان حضور ائمه(ع) پرداخته است که اتفاقاً زیربنایی برای باورها و اندیشه‌سازی‌های بعدی به شمار می‌رود؛ بنابراین نوشتار پیشِ رو در پی به تصویر کشیدن اعتقاد شیعیان امامی و البته نه خود امامان به بخشی از کلان‌موضوع مهدویت یعنی باور به مؤلفه‌هایی است که هویت مهدی را شکل داده که در این میان می‌توان به نام، تبار، القاب و دیگر ساحت‌های هویتی اشاره کرد. ارائه این تصویر شاید بتواند به توسعه مباحث تطوری در تاریخ تشیع و ارائه مدل‌هایی تازه در نگاه فرایندی به مهدویت و بازخوانی جریانات اجتماعی و رخدادهای سیاسی بر اساس باورداشتِ زمان‌مند به مهدی کمک کند و این از رهگذر بازتبیین و تحلیل اسناد معتبر تاریخی، حدیثی و غیره با بهره‌گیری از روش‌ها و اصول پذیرفته‌شده در مطالعات تاریخی و علوم درگیر مانند کلام، حدیث و ... ممکن گردیده است. به نظر می‌رسد که شیعیان امامی در دوران ائمه(ع) در مؤلفه‌های هویتی مهدی با فرایندی تطوری روبرو بوده‌اند یعنی آرام‌آرام، باورمندی امامیان در عرصه هویت مهدی از ابهام به سوی وضوح پیش رفته و آنان با استفاده از تعالیم ائمه(ع) و البته تجربیات تاریخی همچون ظهور مدعیان مصداق مهدی توانسته‌اند کم‌کم با هویت کاملی از مهدی آشنا شوند. چنان‌که جزئیات نام و تبار مهدی به‌وضوح برای آنان مشخص گردید و اندک‌اندک انتظاراتی پیرامون القاب محوری موعود، یعنی قائم، مهدی و صاحب شکل گرفت. البته در طول این مسیر و در برخی مؤلفه‌ها تغییراتی رخ نموده و با توجه به بسترهای تاریخی بعضی از آن‌ها اهمیت یافته و یا رنگ باخته است.

در موضوع مهدویت، تالیفات متعددی توسط دانشمندان شیعی در سده های مختلف نگاشته شده است. از دانشمندان شیعی صاحب اثر در این حوزه فضل بن شاذان نیشابوری در سده ی سوم هجری است. در کتب فهارس، حداقل 5 کتاب در موضوع امام مهدی علیه السلام به فضل بن شاذان نسبت داده شده است. این رساله در گام نخست به جایگاه فضل بن شاذان در منظومه ی حدیثی شیعه پرداخته تا میزان اعتبار نگاشته های او تبیین گردد. در گام بعدی به واکاوی آثار منتسب به فضل بن شاذان در موضوع امام مهدی علیه السلام پرداخته شده تا هویت تاریخی این آثار محرز و نیز صحت انتساب آنها به فضل بن شاذان مشخص گردد. نتیجه کلی این پژوهش حاکی از آن است که فضل بن شاذان نیشابوری از فقها و متکلمین شیعه بوده که علی رغم برخی جرح هایی که کشی در خصوص او آورده، منزلت او در نزد شیعه، کمترین خدشه ای پیدا نمی کند. اساتید فضل بن شاذان، کثرت تالیفات او، کثرت نقل روایات او در منابع معتبر شیعی، اعتماد رجالیون به اظهارات رجالی فضل، آراءِ او در فقه، کلام و رجال به جایگاه او در منظومه ی حدیثی شیعی اعتبار ویژه ای می بخشد. همچنین از آثار مهدوی فضل بن شاذان، به‌ جز اشاراتی که کتب فهارس به‌ عنوان آن‌ها داشته‌اند، روایاتی نیز، در آثار پس از او به دست ما رسیده است. با بررسی این منقولات در آثاری همچون «الارشاد» شیخ مفید، «الغیبه» شیخ طوسی، «المحتضر» ابن حلی، «سرور أهل الإیمان» سید نیلی و «کفایهالمهتدی» میرلوحی، از مجموع پنج کتابِ «اثبات الرجعه»، «الرجعه حدیث»، «حذو النعل بالنعل»، «القائم» و «الملاحمِ» فضل با موضوع امام مهدی علیه‌السلام، کتاب «اثبات الرجعه» هویت تاریخی می‌یابد و اصالت و اعتبار آن اثبات می‌گردد. از کتاب «القائم» نیز تنها با اشاره‌ی ابن حلی در کتاب «المحتضر» اطلاع مختصری حاصل می گردد و از سه کتاب «الرجعه حدیث»، «حذو النعل بالنعل» و «الملاحم» اثری در دست نیست. کتاب «الغیبه للحجه» و کتاب «الحجه من ابطاءِ القائم» او نیز اصالتی نداشته، بلکه توسط برخی از متاخران همچون محدث نوری به فضل بن شاذان نسبت داده‌شده است.

ظهور و قیام جهانی حضرت مهدی(عج)، انقلابی فراگیر، گسترده و سرنوشت ساز است که همه بنیان‌های اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی وسیاسی بشر را دستخوش دگرگونی می‌سازد. امر ظهور به عنوان سرآغاز بزرگ‌ترین تحوّل در نظام آفرینش همانند قیام و نهضت همه پیامبران وصالحان به طور عمده از طریق اسباب و علل طبیعی شکل می‌گیرد و نیازمند فراهم‌‌‌شدن شرایط و زمینه‌های مناسب دارد. امّا در ابتداء لازم می‌آید موضوع مهدویّت را که از بحث‌های ریشه دار اسلام، به ویژه مذهب تشیّع است از طرق مختلف علوم نقلی و عقلی ثابت گردد تا بعد از ثبوت این امر مهم برای همگان، بتوان پیرامون این بحث تحقیق و پژوهش شود؛ این نوشتار درصدد آن است بتواند از طریق علوم عقلی و دیدگاه‌های آن ما را با این مساله آشنا کند. ‌می‌دانیم علوم غیر نقلی به دو بخش تقسیم می‌شود: 1. علوم عقلی؛ 2. علوم حسّی و تجربی. علوم عقلی که می‌توان از آن‌ها بهره جست و برای این موضوع استفاده کرد مانند برهان‌ها و قاعده‌های فلسفی، عرفانی، منطقی و کلامی است که سعی کردیم با بیان نمونه‌هایی از آن‌ها برای خوانندگان این نوشتار بهره لازم فراهم آید.