جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در پژوهش حاضر، جایگاه فطرت، عقل و اراده بشر در تحقق صلح و عدالت جهانی بر پایه آموزه مهدویت بررسی شده است. تعیین جایگاه این سه عنصر، با نگاه معرفت شناختی و انسان شناختی به صورت مجموعه‌ای به هم پیوسته در این گفتمان، در اندیشه سیاسی اسلام؛ از این منظر اهمیت پیدا می­کند که از یک سو، تعامل و ترابط منطقی این سه نیروی انسان شناختی است که شتاب­دهنده­ پدیده ظهور در پایان تاریخ خواهد شد؛ و از سوی دیگر، بستر را برای پذیرش جهانی مهدی موعود فراهم می­کند­. فرضیه‌ای که در این پژوهش مورد بررسی قرارمی­گیرد، آن است که فطرت انسانی، به پشتوانه عقل و اراده، انسان را درتحقق صلح و عدالت جهانی مهدی موعود تقویت می‌کند. اصل انتظار موعود، منبع این گفتمان به شمار می‌آید. روش و رهیافت پژوهش حاضر، فلسفه تاریخی و سیاسی است.

ظهور موعود نجات ­بخش، مورد تأکید و تأیید همه مذاهب اسلامی است و روایات فراوانی در کتاب­های شیعه و سنی به حوادث آخرالزمان و زمانه ظهور اشاره کرده‌اند. مدعیان دروغین، چه در جامه مهدویت و چه در لباس مجدد زمانه، به «تأویل» مفاهیم آخرالزمانی نصوص دینی رو آورده­اند. با توجه به تأیید تأویل صحیح از سوی بسیاری عالمان فریقین، می­توان به منظور نفی تأویل­گرایی در مقابله با جریان­های انحرافی مهدویت به راهبردی مشترک دست یافت. این جستار که به شیوه توصیفی تحلیلی گرد آمده است، با توجه به جایگاه تأویل در فرهنگ اسلامی، راهبردی مشترک را در رویارویی با تأویل‌گرایی جریان­های انحرافی مهدویت ترسیم کرده است. نتایج پژوهش حاکی از آن است که راهبرد مشترک فریقین، برنامه­ها و اقداماتی را شامل می‌گردد که بایسته­ هایی از آن عبارتند از: ارائه دیدگاهی صحیح از تأویل با تبیین ضابطه­‌مندی و عرصه­ های صحیح تأویل؛ آسیب‌شناسی خلل­ های روایات مهدویت؛ ترسیم مؤلفه­ های تأویل ­ناپذیر این آموزه و ارجاع متشابهات روایی به محکمات.

آموزه مهدویت یکی از دغدغه مندی­هایی است که حساسیت مستشرقان را عموما و شیعه پژوهان غربی را به طور خاص برانگیخته است. شمار درخوری از متفکران این حوزه، با تکیه بر روش مطالعات تاریخی، به بازخوانی آموزه مهدویت و گرته­انگاری­اش از سنت‌های دینی پیشین اصرار ورزیده­اند. شاید بتوان «مفهوم مهدی در تشیع دوازده امامی» از دایرة المعارف ایرانیکا، اثر امیر معزی را یکی از شاخص ترین آثار، به این روش دانست. او می­کوشد شواهدی به دست دهد که آموزه مهدویت، محصول تطوری تاریخی و نتیجه زبردستی عالمان شیعی در مسیر بازتولید هویت تشیع، در سایه اقتباس از فرهنگ‌ها و ادیان دیرپای پیشین باریشه­هایی عموما ایرانی بوده است. البته چنین رویکردی با انتقاداتی جدی از سوی ارباب اندیشه تفکر شیعی مواجه شده است. ایشان افزون بر سویه­داری چنین تحقیقاتی، آن­ها را فاقد شواهد تاریخی متقن می­داند و در پاره­ای از موارد معتقد است تحقیقاتی از این دست، از یکی­پنداری الگوی تحول مسیحی و اسلامی رنج می­برند و طراحان ایده مذکور، به تطبیقی ناکافی بین آن­چه در فرهنگ غربی-مسیحی گذشته است، با فرهنگ شیعی-شرقی دست زده­اند. مقاله پیش­رو تلاشی است در جهت ارائه گزارشی روادارانه از «مفهوم مهدی در تشیع دوازده امامی» و بررسی آن بر اساس الگوهای تحلیل محتوا، روش شناسی مطالعات تاریخی و رویه ­های پیش گفته.

«علی محمّد شیرازی» از جمله مدعیانی است که در دوره معاصر از بدنه تشیع جدا شد و با سوء استفاده از باور پاک برخی از منتظران، به جریان‌سازی پرداخت. وی نخست مدعی بابیت بود؛ ولی طی دو سال آخر عمرش، ادعاهای مهدویت و نبوت و الوهیّت کرد. پیامدهای ادعا‌های او، شورش‌های فراوان در ایران اسلامی بود. او از تازگی آموزه‌های خود سخن گفت؛ لیکن گفتار و کردارش الگو گرفته از جریان‌های باطنی و انحرافی منسوب به تشیع بود. این نوشتار با تبیین و نقد ادعاهای بابیت و مهدویت علی‌محمّد شیرازی و اقدامات او؛ به پیشینه‌شناسی و ریشه‌یابی گفتار و کردار او پرداخته و برای مخاطب روشن می‌سازد که گفتار و کردار وی در آثار جریان‌های باطنی و انحرافی منتسب به تشیع سابقه دارد و در حقیقت ادعای به ظاهر تازه علی‌محمّد شیرازی، بازنشر سخنان کهنه پیشینیان است و در پایان از تناقض‌هایی متعدد در ادعاهای وی پرده بر می‌دارد.

سران بابیت و بهائیت، با ادعای امی بودن خود و بهره‌گیری از شعار مطابقت دین با مقتضای زمان، از تازگی گفتار و بداعت ادعاها و نوین بودن آموزه‌هایشان سخن رانده‌‌اند؛ ولی گفتار و کردار آنان به هیچ وجه تازگی نداشته، بلکه با ادعاها و سیره دیگر جریان‌های انحرافی و باطنی، به ویژه برخی امامان متمهدی اسماعیلیه مشابهت‌های بسیاری دارد. نوشتار حاضر با روش پژوهش توصیفی ـ تحلیلی، در صدد است از طریق جمع‌آوری اطلاعات کتابخانه‌ای، همانندی‌های گفتار و کردار سران بابیت و بهائیت را با آموزه‌های برخی ائمه اسماعیلیه در حوزه امامت و رهبری بیان کند تا نقش اثرگذار آموزه‌های امامان این جریان بر فرقه‌های بابیت و بهائیت آشکار گردد. نتایج حاکی از آن است که نه تنها مدعی سران بابیت و بهائیت تازگی و بداعت ندارد، بلکه با توجه به شواهد موجود، آموزه‌های مطرح شده از سوی آنان در حوزه جایگاه امام و کارکردهای او؛ تصویربرداری از آموزه‌های امامان برخی جریان‌های مندرس اسماعیلیه است.

یکی از موضوعات نیازمند پژوهش، بازشناخت مباحث مهدویت در قرآن و بازتاب آن در تفاسیر مذاهب اسلامی است. از جمله آیاتی که در تبیین آن، موضوعات مهدویت مورد توجه مفسران قرار گرفته، آیه شریفه 187 سوره اعراف است. نوشتار پیش رو، ضمن تبیین دیدگاه‌های مفسران شیعه و سنی، با تأکید بر آرای تفسیری رشیدرضا و مراغی، رویکرد انکاری ایشان را در مواجهه با روایات مهدوی، به بوته نقد کشانده و چالش‌های احتمالی این برداشت‌ها را مورد ارزیابی قرار داده است. سپس با ره‌گیری بازتاب آموزه‌های مشترک مهدویت در تفاسیر فریقین در ذیل آیه، به تبیین دیدگاه‌های مفسران در این‌باره پرداخته است. در این‌باره، سه آموزه‌ مشترک مهدوی: مشخص نبودن وقت ظهور، اشراط‌الساعه بودن زمان ظهور و اصل مهدی باوری، بازشناسی گردید که در برخی تفاسیر فریقین مورد توجه قرار گرفته است.

فرقه‌های انحرافی، همچون بهائیت و قادیانی، در موضوع مسیح و آخرالزمان به متون دینی استناد کرده‌اند؛ اما برخی از این متون، از لحاظ سندی اشکال داشته و در پاره‌ای موارد نیز متفکران فرقه‌ها از حیث دلالت، آن‌ها را تحریف کرده‌اند. محور این نوشتار، بررسی این انحرافات دلالی است. این تحقیق، با اجرای مطالعات کتابخانه‌ای و چند رسانه‌ای، و نیز با روش تحلیل ظواهر و تاویلات متون، به‌کار رفته توسط فرقه‌ها، به انجام رسیده است و نتایج را می‌توان چنین برشمرد: فرقه‌ها با تفسیر به رای، تطبیقات ذوقی و بدون دلیل و خروج از قواعد دلالت متن، شخصیت‌ها و سران خود را همان «عیسی» یا «شبیه او» معرفی کرده‌اند و مخالفان را معادل دجال دانسته‌اند. بررسی دلالت متون مورد استناد، نشان می‌دهد، شخصیت و رفتار حضرت عیسی از نظر تولد، طول عمر و فعالیت‌های آخرالزمانی وی با هیچ نوع از دلالت بر رهبران فرقه‌ها منطبق نیست.

نجات بشر توسط منجی در آخرالزمان، از بحث‌های مهمی است که ادیان مختلف، ازجمله ادیان ابراهیمی به آن پرداخته‌اند. در کتاب مقدس یهودیان و مسیحیان، آیات متعددی در مورد منجی آخرالزمان و عناوین مربوط ملاحظه می‌گردد. یکی از این عناوین «پسر انسان» است. اندیشمندان یهودی معتقدند پسر انسان همان منجی آخرالزمان است؛ اما اندیشمندان مسیحی ضمن تفسیر‌های مختلف از پسر انسان، معتقدند با توجه به کلمات عیسی(ع) خود او است که در پایان دنیا برمی‌گردد و ملکوت الاهی را برپا می‌کند؛ اما با توجه به بررسی ویژگی‌های کارکردی که برای پسر انسان در کتاب مقدس ذکرشده است، می‌توان نتیجه گرفت که پسر انسان از شخصی متعین خارج می‌شود و احتمال این‌که پسر‌‌انسان غیر از عیسی(ع) باشد، تقویت می‌گردد. این پژوهش ‌با رویکرد توصیفی-تحلیلی و باهدف تبیین جایگاه اصطلاح آخر‌الزمانی «پسر انسان» در کتاب مقدس، تطبیق آن را بر مهدی موعود(عج) بررسی کند.

دو اصل فلسفی «امتناع اعاده معدوم بعینه» و «امتناع بازگشت موجود بالفعل به حالت بالقوه» در حکمت متعالیه، واکنش­های فلسفی حکیمان بعد از ملاصدرا را جهت اثبات آموزه رجعت در شیعه بر انگیخت و موجد سه نظریه در این زمینه گردید: 1. از دیدگاه مدرس زنوزی، بدن، به سوی نفس بازگشت می­کند که این نظریه با قاعده امتناع اعاده معدوم سازگار نیست؛ 2. از دیدگاه علامه طباطبائی نفوس انسان­های فوت شده دارای برخی جهات قوه و استعداد هستند؛ لذا بازگشت آن­ها در زمان رجعت ممتنع نیست. مخدوش بودن این نظریه در آن است که نفوسی که از بدن قطع تعلق می کنند، استعداد یا ماده­ای ندارند و بدین جهت بازگشت آن­ها به عالم ماده ممتنع است؛ 3. در ادامه، آرای علامه رفیعی قزوینی و آیت الله شاه آبادی نیز مورد بررسی قرار می­گیرد. طبق «نظریه تمثل»، نفوس انسان­های کامل دوباره در عالم ماده ظهور و تجلی می­کنند. نقصان این نظریه در عدم شمول آن نسبت به همه رجعت کنندگان مانند کافران است.

بسیاری از مدعیان دروغین، به تأویل نصوص و مفاهیم دینی مهدویت رو آورده و با ابراز برداشت‌های باطنی و جدید از آموزه مهدویت سعی کرده‌اند، ضمن مشروعیت بخشی به آیین خود ساخته، حمایت موعودباوران را به خویش جلب کنند. این پژوهش، با هدف پیشگیری از جریان­های تأویل­گرا و مقابله با آن‌ها، با روش توصیفی ـ تحلیلی، به بازشناسی شیوه ­های تأویل مدعیان مهدویت و ترسیم علل مردود بودن تأویلات آنان، با تبیین ضوابط و معیارهای تأویل می­پردازد. یافت ه­های تحقیق در گونه­ شناسی شیوه ­های تأویل، حاکی از مواردی است، نظیر تأویل مفهومی و مصداقی، تأویل با اضافه کردن قیدهای تأویلی، استفاده از علم حروف و تأویل به اشخاص. همچنین در نقد موارد ذکر شده به این نتیجه رسیده که غالب این موارد، فاقد معیارهای تأویل صحیح، نظیر استناد به دلیل معتبر، عقلایی بودن و همراهی با ظواهر شریعت است و به دلیل مخالفت با آیین الاهی و عدم دلالت کافی، باید از آن‌ها پرهیز کرد.