جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این کتاب از دیدگاه سلفی به نقد نواندیشی دینی و اندیشه معاصرین عرب پرداخته است. البته نوشتار حاضر، عمدتا جنبه توصیفی داشته و کمتر در آن نقد و استدلال دیده می شود. ناشر کتاب مرکز اندیشه سلفی وهابی در جده عربستان است.

از نظر شحرور گرچه متن قرآن ثابت است اما تفسیر آن به هیچ عنوان نمی‌تواند ثابت باشد زیرا اگر قرآن «جاودانه» است پس پیام «جاودانه» قرآن را در هر عصری باید متناسب با بایسته‌های آن عصر فهمید. بنابراین اشتباه بزرگ مسلمانان این است که برای فهم قرآن به تفسیر گذشتگان تکیه می‌کنند به جای آن‌که در هر عصری بر اساس بایسته‌های آن عصر دست به تفسیر دوباره قرآن بزنند.

عصمت پیامبران موضوعی بحث‌برانگیز است که از زوایای گوناگون کانون توجه اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. محمد شحرور که از «قرآنیون» معاصر است، با استناد به برخی ادله، تنها پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و اله) را، آن هم با شرایطی، دارای عصمت تکوینی می‌داند و این مقام را از دیگر پیامبران سلب می‌کند. به اعتقاد این نواندیش سوری، هر‌چند پیامبر اسلام(صلّی الله علیه و اله) در مقام رجلیت و نبوت معصوم نیست، مقام رسالت با ویژگیِ عصمت رسول(صلّی الله علیه و اله) همراه است. وی در این ادعایش به برخی آیات قرآن کریم و مبانی عقلی خویش استناد می‌کند. هدف پژوهش حاضر آن است که با استناد به ادّلۀ عقلی و نقلی، ادعاهای شحرور دربارۀ عصمت انبیا را به روش توصیفی- تحلیلی بیان و با رویکردی انتقادی بررسی کند. نتیجه اینکه ظاهرگرایی در تفسیر آیات، جواز استفاده از روش عقلی مبتنی بر تدبّر و اجتهاد آزاد، اکتفا به قرآن و اعتقاد به بی‌نیازی به تفسیر، مهم‌ترین زمینه‌های تصویر نادرست شحرور از مسئلۀ عصمت پیامبران است که به التقاط و رأی‌گرایی در برداشت از آیات منجر شده است.

یکی از احکام پرچالش و در ارتباط با حقوق زنان، جواز تعدد زوجات یا مسئله چند همسری است. مهم­ترین دلیل مشروعیت این حکم آیه سوم سوره نساء است؛ بر خلاف رویکرد سنتی متقدمان و نیز برخی معاصران که با پیروی از تفسیر مشهور از نصوص به تفسیر آیه پرداخته­اند، مفسران نواندیش در برخورد با این آیات خصوصاً آیه تعدد زوجات، به ارائه رویکرد تاریخی روی آورده­اند. این دسته با توجه به جریانات تاریخ عصر نزول و با هدف ارائه الگویی برای اثبات برابری جنسیتی در عصر کنونی به تفسیر آیات از جمله آیه تعدد زوجات پرداخته­اند. لزوم پژوهش در خصوص آرا مذکور موجب شده دیدگاه محمد شحرور به عنوان یکی از مفسران نواندیش مورد بررسی قرار گیرد. وی در مواجهه با مدرنیته و احساس ضرورت در تغییر نگرش به مسائل زنان، بر مبنای اصولی چون تاریخ­مندی آیات، با نگاهی نو به تبیین این آیه پرداخته­ است؛ بر این اساس، آیه مذکور تأییدی برای تعدد زوجات نبوده؛ بلکه طبق بافت تاریخی آن، آیه تنها ناظر بر چگونگی رفتار با یتیمان در شرایط خاص نزول آیه است. امری که به دلیل نداشتن مصداق در زمان کنونی و نبود زنان دارای فرزندان یتیم، جواز چند همسری را ملغی می­کند. این نوشته با رویکردی توصیفی -تحلیلی و با استناد به منابع کتابخانه­ای به بررسی این مسئله در اندیشه شحرور پرداخته و در صورت لزوم آن­را مورد نقد قرار داده است. به نظر می­رسد رویکرد حاضر ضمن زیر سؤال بردن مانایی احکام تشریعی به ویژه احکام مرتبط با زنان، تضییع و نادیده انگاشتن محتوای دین را سبب شده و ویژگی فرازمانی و فرامکانی قرآن را نقض کرده است.

یکی از مسائل مهم اعتقادی، گسترة علم پیامبران از جمله پیامبر اسلام (ص) است. محمد شحرور بر اساس مبانی فکریِ خویش دیدگاه­هایی بحث­برانگیز را در حوزه­های مختلف مطرح کرده است. پژوهش حاضر در گام نخست به شیوة توصیفی – تحلیلی مسئله گسترة علم پیامبر اسلام (ص) از دیدگاه شحرور را تبیین کرده است. بر اساس دیدگاه او پیامبر دارای سه مقام رجلیت، نبوت و رسالت است که در نخستین مقام، علمی فرابشری ندارد؛ اما در مقام نبوت دارای علم غیب محدود به خبرهای غیبیِ تکوینی و تاریخی است؛ خبرهای صدق و کذب پذیری که امکان شرح آنها توسط پیامبر برای معاصرانش وجود نداشته است و بر اساس قاعدة «ثبات نص و حرکت محتوا» با پیشرفت علوم در عصرهای بعد، تأویل می‌شود. گسترة علم پیامبر در مقام رسالت نیز محدود است. تنها وظیفة رسول ابلاغ بایدها و نبایدهایی است که با اختیار انسان اطاعت یا نافرمانی می‌شود و جز در موارد بسیار محدود، نسبت به شرح آنها وظیفه‌ای ندارد. رسالت پژوهش حاضر پس از تبیین دیدگاه مزبور، بررسی انتقادی آن است.

عدالت جنسیتی از بنیادی­ترین مفاهیم حقوقی بوده و همواره کانون مباحث و ریشة نزاع گرایش­های فمینیستی با یکدیگر از طرفی و با اندیشمندان اسلامی از طرف دیگر به شمار می­آید. شاخص­های عدالت جنسیتی تنها ناظر به تساوی یا تبعیض در هویت اجتماعی، اقتصادی و... آنان نیست؛ بلکه به مثابة نتیجه­ای تلقی می­شود که از درون اشتراک زن و مرد در هویت انسانی و تفاوت­شان در جنسیت طبیعی بر می­خیزد. شاکله و نوع نگرش محمد شحرور، روشنفکر مسلمان سوری، به عدالت جنسیتی درچارچوب تفکر وی از انسان و به عبارت دیگر از مبانیِ انسان­شناسی او شکل گرفته است و در همین راستا شاخص­هایی نظری برای آن برشمرده است؛ به طوری که ارائه­ی هر نوع تحلیل و ارزیابی در باب عدالت جنسیتی از منظر شحرور، نیازمند تحلیل این مبانی است. وی ضمن اذعان به عادلانه بودن نظام حقوق زن در اسلام در مقایسه با دوران جاهلیت، با اعتقاد به عصری بودن نظام حقوقیِ زن و منحصر کردن آن به وضعیت خاص زنان در جزیره العرب، کارآمدی­اش در زمان حاضر را انکار کرده و به تبیین جدیدی از نظام حقوقی زن در اسلام پرداخته است. این مقاله به شیوه­ای توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه­ای به بیان شاخص­های نظری عدالت جنسیتی از منظر شحرور پرداخته است. در این راستا پس از تأملی در مفهوم عدالت، به ترتیب، چگونگی آفرینش زن و مرد به عنوان اولین مبنا، سهم زن و مرد در برخورداری از فضایل به عنوان دومین مبنا و معیار تفاوت زن و مرد به عنوان سومین مبنا مطرح کرده است. در ادامه پس از بررسی پیوند مبانی انسان­شناسی با معیار عملی، به ارزیابی این دیدگاه پرداخته است.

محمد شحرور بر اساس این که برای پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله، سه شأن کلیِ رجلیت، نبوت و رسالت برمی­شمارد، گستره الزام اطاعت ایشان را محدود می­نماید. این نوشتار، بر آن است تا با روشی تحلیلی- انتقادی دیدگاه­ شحرور را بررسی نماید، تا از این رهگذر، باب جدیدی برای دفاع از اعتقادات و تحکیم آن­ها باز کرده و پاسخ­های مناسبی برای نواندیشان قرآن­بسند فراهم آورد. یافته­های پژوهش نشان می­دهد که شحرور در مقام رجلیت، هیچ اعتباری برای اطاعت مردم از پیامبر در نظر نگرفته و ایشان را انسانی عادی می­داند. در شأن نبوت نیز پیامبر را به عنوان رهبر جامعه، قاضی و حاکم معرفی می­کند که حکم و داوری­اش تنها برای مردم زمان خویش و در همان منطقه تحت امرش بایسته است؛ امّا در مرتبه رسالت، حق اطاعت در همه زمان­ها و مکان­ها را تنها در محدوده امّ الکتاب و محکمات برای پیامبر قائل است. اگر چه سایر آیات را تفصیل ام­الکتاب و تاریخ­مند دانسته که باید به نحو عصری تفسیر شوند و مردم هر عصر، در این باب حق تشریع دارند. دیدگاه شحرور از نظر مبنایی، روشی و محتوایی دچار اشکال است. تفسیر به رأی، جعل اصطلاح بدون دلیل، پراکنده­گویی، عدم توجه به آیات مربوط به تبیین و تفسیر قرآن توسط پیامبر و در نتیجه اعتقاد به عدم حجیت سنت و حدیث پیامبر و ترویج دیدگاه اومانیستی از جمله ایرادهایی است که می­توان به دیدگاه و نظریه وی وارد کرد.

یکی از مسائل مهم در حوزه کلام و فلسفه دین، مسئله گستره دین است. پژوهش حاضر با تحلیل و تبیین زبان و منطق ویژه محمد شحرور در بحث گستره دین، دیدگاه او را در این باره به شیوه توصیفی – تحلیلی و با رویکردی انتقادی بررسی کرده است. بر اساس دیدگاه شحرور، دین گستره‌ای وسیع به پهنه تاریخ بشر دارد که می‌توان آن را اسلام نام نهاد. حضرت محمد صلی الله علیه و آله خاتم رسولان است و دین او جامع و جاودان است. به صورت کلی از منظر شحرور می‌توان دین را دارای دو بخش «هست و نیست‌ها» و «باید و نبایدها» دانست. این گستره وسیع، محتوای نبوت و رسالتِ حضرت محمد صلی الله علیه و آله را تشکیل می‌دهد. از دیدگاه شحرور آیات مربوط به بخش اول در طول تاریخ و بر اساس قاعده «ثبات نص و حرکت محتوا» با پیشرفت علوم تأویل و فهم می‌شود و به اصطلاح، نبوت به گستردگی تاریخ بشر امتداد دارد. آیات بخش دوم نیز بر اساس اقتضائات زمانه اجتهادپذیرند. از منظری دیگر، شحرور، حوزه سنت را به معنایی ویژه و بسیار محدود در نظر گرفته است. مبانی تصوری و تصدیقیِ دیدگاه شحرور درباره گستره دین با اشکال‌های جدی روبروست و این دیدگاه پذیرفتنی نیست.

محمد شحرور متفکر نواندیش سوری از پیروان جریان فکری نومعتزله به‌شمار می‌آید. قرآن‌بسندگی، تاریخی‌نگری و نسبی دانستن فهم قرآن از شاخص‌ترین مبانی فکری او در بازسازی میراث اسلامی محسوب می‌شود. در باور شحرور به‌کارگیری مبانی علمی و معرفتی نواندیشانه در داستان‌های قرآنی، جایگاه ویژه‌ای در بازسازی خرد اسلامی دارد. او ضمن اذعان به مغایرت بازسازی فهم دینی با نظام معرفتی سنتی بر تفکیک سنت از نص تأکید ویژ‌ه‌ای دارد؛ از این‌رو، کنار گذاشتن ایدئولوژی از متن، همراه با روحیه جستجوگری را به عنوان شروط خوانش نواندیشانه داستان‌های قرآنی می‌داند. شحرور با نگاه پسارسالتی به داستان‌ها‌ی قرآنی به کارکرد محدود آنها قائل است. چنان‌که محور کانونی داستان‌ها‌ را به شخصیت‌هایی که حادثه‌ها و تاریخ پیرامون آنها می‌چرخد، محدود ساخته است. او با تکیه بر اصل عدم ترادف در قرآن، بر تفکیک مفهوم نبی و رسول تأکید کرده و کتاب نازل شده بر پیامبر صلی الله علیه و آله را به کتاب نبوت و رسالت دسته‌بندی می‌کند. در باور شحرور، داستان‌های قرآنی در شمار کتاب نبوت و سنت نبوی است که جز پند و اندرز کارآمدی فراتری ندارند. همچنین برخلاف سنت رسولی که در قالب وحی بر پیامبر نازل شده و در ام الکتاب آمده است، احکام شرعی الزام‌آوری ایجاد نمی‌کنند.

جستجوی ریشه‌های معرفتی عدم پیشرفت جهان اسلام در بین متفکران معاصر عرب زبان، ادبیاتی را فراهم آورده است که تحت عنوان «نظریه‌ی عقلانیت» شناخته می‌شود. دکتر محمد شحرور متفکر معاصر سوری از جمله کسانی است که در این زمینه به تحقیق پرداخته است. پژوهش حاضر تلاشی است در بررسی نظریه عقلانیت ایشان که با تحلیل آثار وی، شکل‌گیری نظریه عقلانت او را درارتباط با دو دسته عوامل معرفتی و غیر معرفتی، بررسی کرده و مورد ارزیابی قرار داده است. هرچند شحرور در معرفی«استبداد» به عنوان بنیان ساختار معرفتی حاکم بر جهان اسلام تلاش کرده به تبیین جدیدی از بحران عقل در جهان اسلام دست یابد اما در مجموع از تحلیل‌های جابری فراتر نرفته است و از تکرار و تقلید رنج می‌برد. همچنین علاوه بر اینکه بسیاری از ادعاهای وی درباره منع نقل و کتابت حدیث توسط پیامبر(ص)، فاقد پشتوانه علمی است، در نفی و کنار گذاشتن سنت نبوی از یک سو و توجه و استناد به عمل و مرام خلفا از سوی دیگر گرفتار تناقض است.