جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث حجیت سنت نبوی و شروط پذیرش و استنباط از آن، از دیرباز موافقان و مخالفانی داشته و یکی از مباحث مهم در علم اصول فقه و تاریخ تشریع است. گرچه بیشترین مباحث علمای اصول بر محور شروط روایت و شرایط راوی و مباحث استنباط از سنت نبوی است؛ اما کسانى بسیار کم با حجیت سنت مخالف بوده‌اند. گروهی از مخالفان حجیت سنت، قرآنیون هستند. این گروه به طور کلی روایات و احادیث را حجت نمی‌دانند؛ و قول و فعل و تقریر حضرت پیامبر (ص) را مانند سایر مردمان می‌دانند و معتقدند که تنها منبع استنباط حکم، قرآن است. یکی از مبلغان مشهور این گروه، یک مهندس سوری الاصل ، دکتر محمد شحرور (م: 2019) است که کتاب‌هایی را در تبلیغ دیدگاه‌های خود نوشته است که از میان آن‌ها در «الکتاب و القرآن» به بیان برخی از دیدگاه‌های فقهی خود پرداخته است. در این پایان نامه تلاش شده است که با رویکردی علمی و به صورت توصیفی - تحلیلی به نقد و بررسی دیدگاه‌ها و فتاوای فقهی شحرور در این کتاب و مقایسه آن‌ها با فتاوای علمای مذاهب اسلامی پرداخته شود. این تحقیق که با یک مقدمه و دو فصل و یک نتیجه و بر اساس منابع کتابخانه‌ای نوشته شده است؛ ابتدا مبانی استنباط و پس از آن به صورتی تفصیلی، فتاوای فقهی شحرور را در عبادات و احوال شخصیه و معاملات و عقوبات بررسی کرده است و در نهایت به این نتیجه رسیده است که آرای شحرور در رد سنت بر اصول علمی استوار نیست و فتاوای فقهی این مهندس عمران از آیات قرآن که با فتاوای مشهور مذاهب مخالف است، به دور از روش علمی و مبانی لغوی زبان عربی و همچنین به دور از واقعیت‌های تاریخی و مبانی عقلی است.

مطالعه ما حول محور: (آرای قرآنی محمد شهرور متاثر از خاورشناسان بوده است) است که پس از ایستادن بر پیشینه آن آراء که منجر به برنامه های درسی غربی می شود، با تحلیل و نقد به مهمترین دیدگاه های عقیدتی و فقهی او می پردازیم. ابزارهایی که در محدوده مطالعه ما توسط خاورشناسان در میان آنها ارائه شده است، که معلوم شد دیدگاه های کلی دکتر محمد شهرور چیزی نیست جز واکنش هایی که وی نسبت به نوشته های شرق شناسانی انجام داده است که به تعصبشان نسبت به غربشان معروف است. رویکردهایی که از آنها به عنوان یک قاعده و مرجع در خوانش و ارزیابی میراث اسلامی استفاده می کردند. با توجه به جدیت این پیشینه علمی و روش شناختی به دیدگاه های محمد شهرور; زیرا با افکار و عقاید یک محقق مسلمان پنهان شده است که منجر به گسترش این اندیشه های شرق شناسانه می شود که جهت گیری های مختلفی مانند الحاد، سکولاریسم، جهانی شدن و... را در جهت حق و در دفاع از آن بزرگوار در پیش گرفتند. قرآن و سنت شریف. این پژوهش را در سه فصل تقسیم کرده ام که در مقدمه آن، چند مقدمه را مرور کردم، سپس به ارائه و نقد دیدگاه های جزمی قرآنی مبنی بر تأثیرپذیری شهرور از خاورشناسان پرداختم و سپس با ارائه و نقد، پژوهش خود را تکمیل کردم. نظریات فقهی قرآنی که شهرور را تحت تأثیر مستشرقان قرار داده است. این پژوهش با تکیه بر رویکرد توصیفی، تحلیلی و رویکرد انتقادی انجام شد و به این نتیجه رسید: 1. رویکردهای مستشرقانی که محمد شهرور تحت تأثیر آنها قرار گرفته است - مانند هرمنوتیک، زبان‌شناسی، ساختارگرایی، نمادگرایی، ساختارشکنی و تاریخ‌نگاری مارکسیستی - اگر نگوییم که این رویکردها باطل هستند، نمی‌توان آن را به فهم متن قرآن محدود کرد. دیدگاه اسلامی آنها جهاتی هستند که بر متن قرآن بارگذاری شده اند. 2. بطلان آرای اعتقادی محمد شهرور متاثر از مستشرقان، مانند وحی، نبوت، رسالت، معجزه و عصمت، در نتیجه بطلان اصول و قواعد آن رویکردهایی که به غیب اعتقاد ندارند. 3. بطلان آرای فقهی محمد شهرور که متأثر از مستشرقان بود، در نتیجه باطل ساختن پایه هایی که وی بر آن گام نهاد.

محمد شحرور به عنوان یکی از فعالان گفتمان قرآن بسندگی معاصر، بر این باور است که پیروی و تبعیت از پیامبر فقط از بُعد «رسالت» صورت می‌گیرد و شامل بُعد «نبوت» نمی‌شود و آیاتی که دربردارنده خطابی به پیامبر با گزاره‌ی«یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ» است، دلالت بر آن دارد که این فرمان مختص معاصرین آن‌حضرت بوده است و به نسل های پس از ایشان تسرّی نمی‌یابد. در پژوهش حاضر، با روش توصیفی-تحلیلی، به این مسئله پرداخته می‌شود که مبانی شحرور و استاد عظیم الشأن آیت الله جوادی آملی(قدس سره) در تحلیل اقتضائات سنّت نبوی و رسولی در تفسیر آیات قرآنی چه بوده و چه ناهمسویی هایی در تعیین اقتضائات سنّت رسولی و سنت نبوی استنباط می‌شود. یافته های پژوهش حاکی از آن است که شحرور با مخدوش دانستن مجموعه روایات و همچنین محدودسازی دامنه سنّت نبوی به انکار شئون فرابشری و ویژگی های امتیازبخش نبی مکرم اسلام سوق یافته است، حال آنکه منزوی سازی سنّت نبوی به سبب تاریخی گروی، تنافی های بسیاری با سلسله عقاید و باورهای امامیه داراست. اما استاد جوادی آملی، با تاکید بر جایگاه نبی در اخبار بی واسطه از خدا و ساماندهی حیات معنوی و اجتماعی مردم و همچنین برخورداری ایشان از کمال معرفت یقینی و مصونیت از گناه و خطا در عرصه اعمال شخصی و اجتماعی، تبعیت مطلق از نبی را ضروری می‌دانند.

بشر در طول تاریخ با انواع ادیان الهی و غیرالهی مواجه بوده است و امروزه با توجه به گستردگی ارتباطات، این تنوع ادیان، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. نسبت به تکثر ادیان، رویکردهای متفاوتی وجود دارد که یکی از آن رویکردها، پلورالیسم یا کثرت­گرایی است. پژوهش حاضر، به بررسی و نقد پلورالیسم دینی از دیدگاه محمد شحرور می­پردازد؛ پلورالیسم دینی بدین معناست که ادیان بزرگ جهان، تشکیل دهندۀ برداشت­های متغیر و درک و دریافت­ها و واکنش­های گوناگون از حقیقت الوهی‌اند. با مراجعه به تالیفات شحرور، دیدگاه و ادلۀ او در بحث کثرت­گرایی دینی، تبیین شده و بر اساس مبانی اعتقادی اسلامی مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. شحرور برای اثبات کثرت­گرایی دینی مورد نظر خود، ادله‌ای را ذکر کرده است که از جملۀ آنها استناد به آیات قرآن است. شحرور، اسلام را دینی فطری دانسته و همۀ انسان‌ها (اعم از پیروان حضرت محمد$ و غیر آنها) را مسلمان می‌داند. وی ارکانی را برای اسلام معرفی می‌کند که پایبندی به آنها، منجر به ورود به دایرۀ اسلام و برخورداری از حقوق اسلامی می‌شود؛ حال آنکه با تامل در آیات قرآن و مراجعه به تفسیر آنها، برداشت نادرست او از آیات روشن شده و بطلان دیدگاه او به اثبات می‌رسد.

تحول در پوشش زن مسلمان و زمینه‌های بروز و ظهور آن در قرن اخیر رخدادی شایسته تأمل است. از آنجاکه استناد مسلمانان به قرآن و تفاسیر بدست آمده از آیات مربوط به زن و پوشش او در اجتماع در این تحول نقش به‌سزایی ایفا کرده است، برآن شدیم تا در این رساله، تفاسیر کهن و جدید را ذیل آیات حجاب مورد مطالعه قرار دهیم. آیات مهم مربوط به حجاب عبارتند از: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‌ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ... وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِن ... (نور/31)؛ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ... (احزاب/ 59)؛ وَ قَرْنَ فی‌ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولی...‌ (احزاب/ 33)؛ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ... (احزاب/53). خطاب در برخی از این آیات همسران و دختران پیامبر  و در برخی دیگر زنان مومن یا هر دو است. مفسران از سده‌های دور تا کنون به استناد این آیات کوشیده‌اند تا تعریف صحیحی از حجاب تبیین کنند. در این پژوهش، مفسر تنها به نگارندگان تفسیر ترتیبی اطلاق نمی‌شود، بلکه قرآن‌پژوهان، اندیشمندان و نویسندگان کتب و تفاسیر موضوعی که در این زمینه به تفسیر آیات پرداخته‌اند، در زمره‌ی مفسران قرآن قرار گرفته‌اند. برخی مفسران کهن قرآن که در این رساله به تبیین آرای آن‌ها پرداخته خواهد شد، عبارتند از: طبری، طبرسی، فخر رازی و ... نظر به اینکه قصد این رساله نشان دادن تحول آرای مفسران جدید است، لذا تمرکز اصلی برروی آرای مفسران جهان اسلام در حدود یکصد و پنجاه سال اخیر خواهد بود. از مفسران و قرآن‌پژوهان جدیدی که آراء و نظراتشان مورد بررسی خواهد گرفت می‌توان به طباطبایی، جوادی آملی، مطهری، بهبودی، کدیور و ترکاشوند در ایران، محمد عبده، قاسم امین، نظیره زین الدین، محمد شحرور، نصرحامد ابوزید، سید قطب، موسی صدر در جهان عرب و آمنه ودود، رفعت حسن و اسماء بارلاس در آمریکا اشاره کرد. تأکید بر این نکته ضروری است که هدف از این رساله تعیین حکم فقهی برای حجاب و پوشش نیست، بلکه این رساله در نظر دارد تا ضمن نشان دادن سیر تطور آرای تفسیری ذیل آیات مرتبط با حجاب، به بررسی تحول آرای مفسران جدید بپردازد و چیستی و چگونگی و چرایی این تحول را نشان دهد. مفسران جدید تبیینی نو از حجاب و پوشش برای زنان عرضه کرده‌اند که مفسران دوره‌های قدیم خود را در چنین موضعی قرار نداده‌اند یا دست کم کمتر به آن پرداخته‌اند. با نگاهی پدیدارشناسانه، برخی زمینه‌های بروز این تحول را می‌توان در ظهور نهضت احیای دینی، تحصیل و اشتغال زنان مسلمان، واکنش و انتقاد غرب در مواجهه با حضور زن مسلمان با پوشش در اجتماع و مسائلی از قبیل الغای برده‌داری جستجو کرد. تحولاتی از این دست سبب شد تا تفاسیر عقل‌گرایانه‌ی مفسران جدید، سمت و سویی دیگر پیدا کند.

القرآنیون تیار إسلامی من منکری السنه ینسبون أنفسهم إلی القرآن و یرونه المصدرَ الوحیدَ فی العقائد والأحکام وینکرون السنه الصحیحه کلاً أو بعضًا بحجه مخالفتها للقرآن أو العقل، کما ینکرون سائر مصادر التشریع (هاجر، 2015م: 19 - 22). یرجع بدایه ظهور هذه الفکره إلی زمن النبی (صلی الله علیه وسلم) حیث أنکر أفراد قلیلون ما حکم به النبی (صلی الله علیه وسلم) و ازداد الإنکار فی عصر الصحابه حیث رد أشخاصٌ بعضَ الأحادیث الصحیحه لکونها بزعمهم مخالفه للقرآن أو أنه لم یرد هذا الحکم فی القرآن أو لکونها مخالفه للعقل، ومنذ ذلک الوقت برز الصحابه لردهم وردعهم وأنکروا علیهم أیما إنکار، سواء کانت المسأله عقدیًّا أم فقهیًّا کما رد ابن عمر علی القدریه (البخاری، 1422: 6/147) وابن مسعود علی امرأه من بنی سعد تنکر حدیث النمص(مسلم، 2006: 1/23-24). لکن هذه الفکره ظلت علی مستوی الأفراد حتی ظهرت فرقٌ أنکروا الأحادیث المتواتره والآحاد ما لم توافق هواهم، ولم یقف أهل السنه مکتوفی الأیدی أمامهم بل قاموا بردهم فی کل عصر ومصر مثل الإمام الشافعی ناصر السنه وأبی الحسن الأشعری ناصر الحدیث (الهی بخش، 2000م: 78 - 98)، وفی الآونه الأخیره و خصوصًا فی بدایه القرن العشرین ظهر أناس فی شبه القاره الهندیه أنکروا السنه الصحیحه من أمثال غلام أحمد القادیانی وعبد الله الجکرالوی وأحمد الدین الأمرَتْسری. أما الآن فزعمائهم من أمثال محمد أرکون وأحمد صبحی منصور ومحمد شحرور وأحمد عبده ماهر، یلقون محضارات و یدیرون ندوات و یقدمون برامج فی القنوات الفضائیه، وقام أهل السنه من مختلف الأحزاب و الأفکار و التیارات بردهم بکل قوه و حزم و کلما رفعوا رؤوسهم حجروهم فی أقماع سمسم.

محمد شحرور در روشی مشابه با علامه طباطبایی بهرة‌‌ زیادی از قابلیت آیات در تفسیر خود برده است. این دو مفسر از نظریات علمی جدید غافل نبوده و در تفسیر آیات قرآن کریم متعرض این نظریات هم شده‌‌اند. نظریة «انتخاب طبیعی» داروین که امروزه با عنوان «نظریة ترکیبی فرگشت» مورد پذیرش زیست‌شناسان قرار گرفته، توجه این دو مفسر را به خود جلب کرده است. ایدة اصلی نظریة فرگشت یعنی خلقت تدریجی و اشتقاق موجودات زنده از نیاکانی مشترک، به یونان باستان برمی‌گردد و این ایده در کنار ایدة رقیبش یعنی «ثبات انواع» پیش از نزول آیات قرآن کریم در محافل علمی مطرح بوده است. این مقاله با روش تطبیقی نحوة مواجهة تفسیری علامه ‌طباطبایی و محمد‌شحرور را با نظریة فرگشت انسان مقایسه کرده است. براساس دیدگاه علامه، ظهور نزدیک به صراحت آیات قرآن نشان می‌‌دهد که نسل انسان‌‌های کنونی به یک زوج یعنی آدم و همسرش می‌‌رسد که خود از پدر و مادری متولد نشده‌‌اند، اما علامه این برداشت را قطعی ندانسته و از امکان تأویل آیات مربوطه خبر می‌‌دهد. طباطبایی صریح‌‌ترین مستند خود را تشبیه شدن حضرت عیسی علیه‌السلام به حضرت آدم علیه‌السلام در قرآن می‌‌داند، حال آنکه به طور قطع نمی‌‌توان وجه تشبیه این دو پیامبر به یکدیگر را نداشتن پدر دانست و شواهدی تاریخی وجود دارد که دلیل این تشبیه، بشر و مخلوق بودن ایشان است. شحرور معتقد است که نظریة فرگشت با قرآن تعارضی ندارد و می‌کوشد آیات را بر اصول این نظریه تطبیق کند که این تلاش در مواردی با تکلف همراه است. او دمیدن روح در شخص آدم علیه‌السلام از میان نوع آدمی را نقطه عطفی می‌‌داند که باعث برآمدن انسان امروزین از نوع آدمی شده است. نوع آدم یا همان آدمیان بر خلاف اسلاف خود یعنی بشر گوژپشت، مستوی‌القامه بوده‌‌، بر دو پا راه می‌‌رفته‌اند و زندگی اجتماعی داشته‌‌اند.