جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان نامه‌های متعدد امام علی (ع)، نامه 45 نهج‌البلاغه به «عثمان‌بن‌ حنیف انصاری» از جمله اسناد و مدارکی است که نمایان‌گر ابعادی از سیمای امام علی (ع) در عرصه سیاست و مدیریت جامعه می‌باشد. بی‌شک تحلیل و بررسی کلام حضرت و دست‌یابی به نکات اصلی امام از این نامه، نیازمند بهره‌گیری از روشی است که به فهم عمیق و دقیق متن بیانجامد. کا‌رآمد‌ترین روش با این ویژگی‌ها، روش تحلیل محتوا است؛ که در این پایان‌نامه تلاش شده است با استفاده از روش تحلیل‌محتوای کمّی و کیفی و بر مبنای استخراج مضامین اصلی و فرعی از جملات مضمونی، به سنجش فراوانی موضوعات اصلی و موضوعات فرعی نامه پرداخته شود. با نگاه همه‌جانبه به نامه، این نتیجه حاصل شد که محور اصلی نامه پیرامون دعوت به پارسایی و ساده‌زیستی بوده و هدف اصلی امام، آسیب‌شناسی اشرافی‌گری و آموزش راهکار‌های مقابله با معضل اشرافی‌گری به همگان، به ویژه مسئولان حکومتی است. حضرت در ابتدا به ارائه معیار برای دوری از تجمل‌گرایی مسئولان پرداخته است و گام به گام به شرح دلایل ایجاد خوی اشرافی‌گری در انسان به خصوص زمامداران و توصیه به آن‌ها پرداخته است. امام در این نامه به موضوعات مختلفی هم‌چون نادیده گرفتن نیازمندان و عدم مواسات با آن‌ها، به عنوان اصلی ترین آسیب اشرافیت؛ و زیست متعهدانه و انسانی مسئولان حکومتی، پرهیز از دنیا طلبی، معاد باوری و مرگ اندیشی، خودسازی و بر‌حذر بودن از لقمه شبهه‌ناک و... در قالب ارائه راهکار اشاره کرده‌اند.

از مهم‌ترین نامه‌های تاریخی امیرالمؤمنین علی علیه السلام که چهره آن حضرت را به خوبی در عرصه تربیت و اخلاق سیاسی و مدیریت جامعه نشان می‌دهد، نامه 45 نهج‌البلاغه خطاب به عثمان ‌بن‌حنیف انصاری است. اگرچه محتوای این نامه در چند مقاله بررسی سندی و متنی شده، ولیکن تاکنون مهم‌ترین مقوله‌های مطرح‌شده در نامه به منظور استخراج الگویی عملی برای مبارزه با اشرافی‌گری همراه با فرایند گام‌به‌گام آن به صورت روش‌مند و نظام‌مند با هدف نزدیکی به حکومت علوی و نیل به عدالت‌خواهی تبیین نشده است. در این مقاله تلاش شده با استفاده از روش تحلیل محتوا و تکنیک «تحلیل محتوای مقوله‌ای»، دو مقوله کلی: «آسیب‌شناسی اشرافی‌گری» و «راه‌کارهای مقابله با اشرافی‌گری» در این نامه را کشف کرده و سپس با استفاده از طبقه‌بندی اطلاعات، مضامین ذیل آنها را بررسی کرده و در نهایت، ساختار هندسی این خطبه را ترسیم کنیم. تحلیل محتوای مقوله‌ای نامه امام علی علی السلام به عثمان ‌بن‌حنیف نشان می‌دهد که در این نامه تاریخی، دو مقوله: «آسیب‌شناسی» و «ارائه راه‌کار» جهت مقاله با اشرافی‌گری و مقدمه‌سازی برای اقامه عدالت در جامعه مطلوب اسلامی به همراه مراحل و فرایندهای آن به صورت گام‌به‌گام ترسیم شده است. توصیه به پارسایی و تقوا، توجه به الگو‌های صالح، توصیه به وارستگی از دنیا و معادباوری از جمله راه‌کارهای مستخرج از نامه امام است که جزئیات، مراحل و گام‌های آن به صورت دقیق تشریح شده است.

موسوعة الإمام اميرالمؤمنين علي بن ابی‌طالب عليه‌السلام تألیف باقر شریف قرشی، دائره‌المعارف سخنان، نامه‌ها و ادعیه امام على علیه السلام است كه در یازده جلد به زبان عربی منتشر شده است. شیوه نویسنده در هر یک از جلدهای کتاب بدین ترتیب است که ابتدا مقدمه‌ای تحقیقی در رابطه با مباحث آن جلد ارائه شده است. متن هر جلد مشتمل بر چند بخش کلی است که عناوین فرعی را دربر دارد. در ذیل هر عنوان فرعی با ذکر توضیحی مختصر یک یا چند روایت ذکر شده است. گاه شرح و توضیحی نیز پس از روایت آمده است. نویسنده در مقدمه کتاب در ضمن یازده شماره ویژگی‌های شخصیتی امام على علیه السلام را برشمرده است. وی در مورد دهم چنین می‌نویسد که هیچ شخصیتی در تاریخ انسانی نیست که دیدگاه‌ها درباره او به این اندازه مختلف باشد؛ دیدگاه دوست و دشمن درباره او در نهایت اختلاف است؛ برخی دوستان درباره او غلوهای فاحش و زیاده‌روی‌های زشتی می‌کنند؛ آن‌ها گمان می‌کنند که آن حضرت مدبر هستی و پدیدآورنده زندگی است. آنچه آن‌ها را به سمت این غلو بزرگ سوق می‌دهد، چیزهایی است که از امام از تعالی ذات، وسعت علوم، شجاعت کمیاب، دلیری در جنگ‌ها و حرکت پرشور به‌سوی حق می‌بینند؛ لذا اعتقادی جازم به الوهیت آن حضرت پیدا می‌کنند. برخی نیز در بغض و دشمنی افراط کرده‌اند و معتقد به کفر و خروج آن حضرت از دین شده‌اند؛ چراکه معتقدند امام به آن‌ها ستم کرده و پدران آن‌ها را در راه اسلام هلاک کرده است. این‌ها همان نواصب و به پیروی از آن‌ها خوارج هستند. به‌هرحال غلات و نواصب و خوارج از هدایت اسلام و از دین خارج هستند و بهره‌ای از هدایت قرآنی نبرده‌اند اولین مطلب پس از مقدمه، اشاره به نسب شریف امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. در دنیای انساب، نسبی درخشا‌ن‌تر از نسب امیرالمؤمنین علیه السلام نیست چراکه جمیع عناصر شرف و کرامت را داراست و از اصل و نسب بنی‌هاشم است که به پاک‌دامنی، شهامت، مهمانداری، کمک به همسایه و صفات شایسته‌ای شناخته ‌می‌شوند که این خاندان را به لحاظ والایی، درخشش و شرف در صدر خانواده‌های عربی قرار می‌دهد برخی مورخان بعضی بزرگی‌های کریمانه‌ای که بنی‌هاشم را از ابتدای تاریخش از دیگر خانواده‌ها متمایز می‌کند را نقل کرده‌اند. در مکه خانواده‌ای که به پاک‌دامنی و شهامت شناخته شود به‌جز بنی‌هاشم نبود؛ مثلاً عبادت بت‌ها در بین قبایل مکه رایج بود. آن‌ها بت‌هایشان را بر پشت کعبه آویزان می‌کردند. هر قبیله بتی داشت که به‌جای الله آن را عبادت می‌کردند؛ تنها بنی‌هاشم بودند که فقط الله را می‌پرستیدند و بر دین شیخ انبیا ابراهیم علیه السلام بودند. امیرالمؤمنین علیه السلام دراین‌باره می‌گوید: «به خداوند سوگند، پدرم و جدم عبدالمطلب و عبدمناف و هاشم بتی را نپرستیدند و تنها خدای یکتا را می‌پرستیدند و به دین ابراهیم به‌سوی خانه خدا نماز می‌خواندند». این کرامت برای خاندان بنی‌هاشم دلالت بر کمال فکری و ایمان عمیق به خدای یکتا و دور افکندن خرافات جاهلی و بت‌هایشان دارد. آن‌ها بت‌ها را به تمسخر گرفته و از دین جدشان ابراهیم پیروی کردند که با بت‌ها به جنگ برخاست و ایمان به خدای یکتا را آشکار کرد. حلف الفضول (پیمان جوانمردان در حمایت از مظلوم)، استخراج آب زمزم، سقایت حجاج و اطعام طعام از دیگر اقدامات کریمانه بنی‌هاشم بوده است جلد 9 و 10 امام على علیه السلام اولین کسی بود که بیشتر بنیان‌های قضاوت را بنا نهاد. و در دعاوی که دشواری‌ها و ابهامات فراوانی آن را فراگرفته بود حق را از باطل جدا می‌کرد. آن حضرت با زیرکانه‌ترین روش‌ها می‌توانست حق را از باطل جدا و شبهه را برطرف کند. موضوعی که اعجاب علمای قانون و قضات را برانگیخت شروط و اهمیت قضاوت، قضاوت‌های آن حضرت در زمان رسول‌الله صلی الله علیه وآله و خلفا و ایام حکومتشان مطالب این جلد از کتاب است. در بخش قضاوت‌ها در زمان حکومت به 30 قضاوت شگفت‌انگیز اشاره شده است. در دهمین جلد کتاب به موضوع حکومت، حقوق حاکمان بر مردم و حق مردم بر حاکمان، حاکمان امام علیه السلام بر مناطق مختلف پرداخته شده است. نکته مهم و جالب در حاکمیت امام جویا شدن امام و مراقبت و هوشیاری نسبت به شئون حکومتش است؛ نامه به والی بصره عثمان بن حنیف از جمله این هوشیاری‌هاست

نفس اماره با گرایش به خواسته های نفسانی، در تعارض با فطرت الهی آرامش خود را به چالش می کشاند. قناعت و پرهیز از زیاده خواهی از جمله عواملی است که انسان را از صفات رذیله ای چون حرص و طمع، دروغ، خودخواهی و دلبستگی به امور مادی مبرّا ساخته و زندگی توأم با آرامش روان را به ارمغان می آورد. در این نوشتار با استفاده از روش کتابخانه ای و استنادی، تحلیلی ابتدا عامل «قناعت» ونیز نقطه مقابل آن «حرص» را مورد تحقیق قرار داده و سپس همبستگی قناعت و آرامش روانی را بر مبنای سخنان امام علی (ع) در نهج البلاغه و اصول روان شناسی به بحث گذاشته و بر این اساس همبستگی وثیق عامل اخلاقی قناعت و نیل به آرامش روانی اثبات شده است.

با توجه به محدودیت تواناییهای انسان از یک طرف، نیاز های بی شمار مادی و معنوی او از طرف دیگر، وجود خطرات فراوان طبیعی و تصنعی که در پیرامونش وجود دارد و عوامل دیگر، انسانها برای تأمین نیازهای خود و دفع خطرات پیرامونش از اسباب و وسایل دیگر کمک گرفته و یاری می جویند و یکی از اسباب و وسایل «توسّل به انبیا و اولیا» است.

شناخت و آگاهی از مسائل دینی و آموزه های اسلامی علاوه بر اینکه یک فریضه و وظیفه دینی برای همه مسلمانان حتی در شرایط عادی و معمولی است، یک ارزش و فضیلت نیز محسوب می گردد، اما گاهی شرایط ضرورت اجتناب ناپذیر در دورانی است که اعتقادات و ارزش های دینی که به مسائل دینی و مذهبی اهمیت داده و هر جا که با ابهام و سؤالی روبرو شد در صدد رفع آن برآید تا هم به آگاهی های خود بیفزاید و هم به دیگران سودی رسانده باشد، همان طور که قرآن می فرماید: " فاسئلوا أهل الذکر إن کنتم لا تعلمون" با بهره گیری از این آیه مبارکه بر علماء لازم است که با آگاهی از مسائل دینی به سؤالات، پاسخ مناسب داده و وظیفه اسلامی و دینی خود را انجام دهند.