جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسالۀ اثرپذیری تفسیر از قرائات مختلف قرآن کریم از بحوث مهم در حوزه تفسیر و علوم قرآن بشمار می‌رود. مفسران قرآنی و علمای اسلامی با توجه به ادله و مبانی خاص خود در این موضوع، به تبیین تأثیر قرائات گوناگون بر تفسیر قرآن کریم پرداخته‌اند و شواهد زیادی از تأثیر قرائات مختلف در فهم و درک معانی آیات را در مطالعات قرآنی و تفاسیر ذکر کرده‌اند. موضوع این تحقیق بررسی قرائات در دو تفسیر ‌جامع‌البیان طبری و مجمع‌البیان طبرسی است. هدف این تحقیق مقایسه و بررسی تطبیقی مبانی قرائات از جنبه‌های گونه‌گون قرآن کریم میان دو مفسر و دانشمند بزرگ اسلامی «طبرسی» و «طبری» در استفاده از قرائات مختلفه می‌باشد که پژوهشگر سعی کرده ضمن انجام بررسی دقیق بین افکار و نوشته‌های این دو عالم بزرگ اسلامی به این نتیجه دست یابد که میزان تأثیرپذیری تفسیر از قرائات تا چه حد بوده و ایشان از چه مبانی برخوردار بوده و به چه دلایلی در این موضوع به استدلال پرداخته‌اند. روش پژوهش در این مقاله توصیفی و تحلیلی بوده و با استفاده از منابع مکتوب قرآنی و تفاسیر و به‌صورت تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته است. هر دو مفسر هم به قرائات شاذ توجه کرده‌اند و هم متواتر. در عین حال طبرسی تحت تأثیر روایات اهل‌سنّت بوده و طبری نیز به روایات اهل‌بیتD و هم به روایات شیعه توجه کرده است

انسان­ها در طول تاریخ خدایانی غیر از الله داشتند و آنها را می‌پرستیدند؛ چراکه آنان را ارباب خود می‌دانستند و نعمت‌های خود را از آنان می‌پنداشتند. انبیا: با کتاب‌های آسمانی به ­سوی آنان آمدند تا ربوبیت را از غیر خدا نفی کرده و مردم را از قید عبودیت غیر او رها سازند؛ بر همین اساس، بسیاری از آیات قرآن­ کریم در اثبات ربوبیت برای الله و نفی ربوبیت از غیر او نازل گردید. ابن ­جریر طبری از مفسران اهل ­سنت، با بررسی آیات قرآن، چنین نتیجه گرفته است که شرک مشرکان تنها در شرک اُلوهی خلاصه نمی‌شود و آنان در ربوبیت خدای متعال نیز، مشرک بودند؛ در حالی­که وهابی‌ها با استناد به چند آیه از قرآن، انسان­ها را در ربوبیت خداوند موحد دانسته و رسالت انبیا را در دعوت به توحید عبادی خلاصه می‌کنند. طبری در تفسیر جامع البیان بر این نکته تاکید داشته که مشرکان، اگرچه عالم به ربوبیت الله بوده و به این امر اقرار داشته‌اند، ولی در عمل، ربوبیت غیر خدای متعال را پذیرفته‌اند. در این مقاله دیدگاه وهابیت و ابن ­جریر طبری در ربوبیت خدای متعال مورد مقایسه قرار می‌گیرد و در نهایت روشن می‌گردد که دیدگاه وهابیت، مورد تایید طبری نمی‌باشد.

کتاب المسترشد که در ده‌های اخیر منتشر شده و در نوشته‌ها مورد استناد قرار گرفته، وضعیت مبهمی دارد؛ که دراین نوشتار، به این ابهامات پرداخته و برخی نتایج زیر حاصل شده: اسناد حدیثی شیعه منسوب به «محمدبن جریر طبری»، غالباً به طبری عامی مورخ، مربوط هستند؛ و تا قبل از قرن 6، هیچ نامی از «رستم طبری» در احادیث وجود ندارد؛ و البته، احادیث با نام «ابن‌رستم» در کتاب کنونی نیز، وجود ندارند. کتاب کنونی، از اواسط قرن 7 مورد استناد بوده؛ و اکنون ده نسخۀ خطی دارد؛ که همگی متأخر و بعد از قرن 11 و با منشأ واحد هستند. با توجه به دلایلی، مؤلف کتاب کنونی، ابن‌رستم یا طبری نیست؛ و اساساً این کتاب، المسترشد نیست. یعنی، عبارت سند حدیث اول کتاب، برخی را به اشتباه انداخته که کتاب از طبری شیعی است؛ در صورتی که منظور از این نام، طبری عامیِ مورخ است. همچنین، شخص طبری غیرعامی، در منابع رجالی، مجهول است؛ و ترجمه‌ای پیرامون وی وجود ندارد.

تحول در پوشش زن مسلمان و زمینه‌های بروز و ظهور آن در قرن اخیر رخدادی شایسته تأمل است. از آنجاکه استناد مسلمانان به قرآن و تفاسیر بدست آمده از آیات مربوط به زن و پوشش او در اجتماع در این تحول نقش به‌سزایی ایفا کرده است، برآن شدیم تا در این رساله، تفاسیر کهن و جدید را ذیل آیات حجاب مورد مطالعه قرار دهیم. آیات مهم مربوط به حجاب عبارتند از: وَ قُلْ لِلْمُؤْمِناتِ یَغْضُضْنَ مِنْ أَبْصارِهِنَّ وَ یَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ ما ظَهَرَ مِنْها وَ لْیَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلی‌ جُیُوبِهِنَّ وَ لا یُبْدینَ زینَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ ... وَ لا یَضْرِبْنَ بِأَرْجُلِهِنَّ لِیُعْلَمَ ما یُخْفینَ مِنْ زینَتِهِن ... (نور/31)؛ یا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْواجِکَ وَ بَناتِکَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنینَ یُدْنینَ عَلَیْهِنَّ مِنْ جَلاَبِیبِهِنَّ... (احزاب/ 59)؛ وَ قَرْنَ فی‌ بُیُوتِکُنَّ وَ لا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجاهِلِیَّهِ الْأُولی...‌ (احزاب/ 33)؛ یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَدْخُلُوا بُیُوتَ النَّبِیِّ إِلاَّ أَنْ یُؤْذَنَ لَکُمْ... (احزاب/53). خطاب در برخی از این آیات همسران و دختران پیامبر  و در برخی دیگر زنان مومن یا هر دو است. مفسران از سده‌های دور تا کنون به استناد این آیات کوشیده‌اند تا تعریف صحیحی از حجاب تبیین کنند. در این پژوهش، مفسر تنها به نگارندگان تفسیر ترتیبی اطلاق نمی‌شود، بلکه قرآن‌پژوهان، اندیشمندان و نویسندگان کتب و تفاسیر موضوعی که در این زمینه به تفسیر آیات پرداخته‌اند، در زمره‌ی مفسران قرآن قرار گرفته‌اند. برخی مفسران کهن قرآن که در این رساله به تبیین آرای آن‌ها پرداخته خواهد شد، عبارتند از: طبری، طبرسی، فخر رازی و ... نظر به اینکه قصد این رساله نشان دادن تحول آرای مفسران جدید است، لذا تمرکز اصلی برروی آرای مفسران جهان اسلام در حدود یکصد و پنجاه سال اخیر خواهد بود. از مفسران و قرآن‌پژوهان جدیدی که آراء و نظراتشان مورد بررسی خواهد گرفت می‌توان به طباطبایی، جوادی آملی، مطهری، بهبودی، کدیور و ترکاشوند در ایران، محمد عبده، قاسم امین، نظیره زین الدین، محمد شحرور، نصرحامد ابوزید، سید قطب، موسی صدر در جهان عرب و آمنه ودود، رفعت حسن و اسماء بارلاس در آمریکا اشاره کرد. تأکید بر این نکته ضروری است که هدف از این رساله تعیین حکم فقهی برای حجاب و پوشش نیست، بلکه این رساله در نظر دارد تا ضمن نشان دادن سیر تطور آرای تفسیری ذیل آیات مرتبط با حجاب، به بررسی تحول آرای مفسران جدید بپردازد و چیستی و چگونگی و چرایی این تحول را نشان دهد. مفسران جدید تبیینی نو از حجاب و پوشش برای زنان عرضه کرده‌اند که مفسران دوره‌های قدیم خود را در چنین موضعی قرار نداده‌اند یا دست کم کمتر به آن پرداخته‌اند. با نگاهی پدیدارشناسانه، برخی زمینه‌های بروز این تحول را می‌توان در ظهور نهضت احیای دینی، تحصیل و اشتغال زنان مسلمان، واکنش و انتقاد غرب در مواجهه با حضور زن مسلمان با پوشش در اجتماع و مسائلی از قبیل الغای برده‌داری جستجو کرد. تحولاتی از این دست سبب شد تا تفاسیر عقل‌گرایانه‌ی مفسران جدید، سمت و سویی دیگر پیدا کند.