جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از مسائلی که از زمان‌های گذشته مورد بحث اندیشمندان و فلاسفه بوده است، بحث ابزارهای معرفتی انسان است که به طرق مختلف مورد بررسی قرار داده‌اند که چگونه ابزارهای معرفتی می‌توانند انسان را به کمال شایسته و لایق خود برسانند. خداوند از بدو تولد، انسان را به قوایی مجهز کرد تا او به وسیله ی این قوا بتواند به کمال در خور شأن خود دست یابد. انسان به عنوان یک موجود کمال‌جو سعی می‌کند تا با استفاده از قوای ادراکی خود را به درک و فهم بالاتر برساند و با توجه به این واقعیت هست که قرآن کریم انسان را از طریق تفکر در آیات آفاقی و طبیعت مادی به سمت خالق آن‌ها دعوت می‌کند. اگر انسان بتواند از این قوا و ابزارهای معرفتی که خداوند در اختیارش گذاشته درست استفاده کند به کمال و سعادت واقعی می‌رسد. در این پایان نامه موضوع با روش توصیفی و تحلیلی مورد بررسی قرار گرفته است. علامه طباطبایی در آثار خود به جایگاه مهم عقل اشاره و آن را جزو ابزارهای معرفتی انسان تلقی کرده اند، بر اساس این دیدگاه انسانیت انسان بستگی به عقل او دارد و اگر از عقل خود به طور صحیح استفاده کند مقام او از فرشتگان هم بالاتر می‌رود والا از حیوانات پست‌تر خواهد بود همچنین علامه حس را نیز جزو ابزارهای مهم معرفتی می‌داند که به وسیله‌ی آن ها‌ انسان بتواند حق را از باطل تشخیص دهد و خود را به واقعیت برساند و به وسیله آن‌ عمل حق را انجام دهد. فخر رازی نیز در اوایل عمر در آثار خود از عقل جانبداری می‌کند و منقولات را در پرتو معقولات معتبر می‌داند، اما در اواخر عمر خود چنین اظهار می‌کند که، عقل توان درک حقیقت را ندارد و باید به روش عرفانی‌‌_قرآنی بسنده کنیم و در مسئله‌ی حس نیز این-چنین است. وی همچنین معتقد است، زمانی که نفس انسان در آغاز خلقت از جمیع علوم و معارف خالی بود، خداوند حواس را به او عنایت کرد تا از این راه از علوم و معارف استفاده کند.

علم حصولی فرایندی ادراکی است که سه جزء در آن، زمینه‌ی تحقق علم را فراهم می‌آورند؛ جزء اول عالم یا مدرِک یعنی شخص ادراک‌کننده است، جزء دوم شیء خارجی یا معلوم بالعرض است و سومین جزء صورت ذهنی یا معلوم بالذات است. نزد علامه طباطبایی چگونگی رابطه‌ی معلوم ‌بالذات و معلوم ‌بالعرض به صورت حصول صورت شیء مادی در ذهن نیست، بلکه عبارت از حصول صورت مجرد مثالی نزد وجود مثالی مدرک است. به این ترتیب علم به معلوم‌ بالذات یا صور‌ت‌های علمی، علم حضوری و بی‌واسطه است. بر همین مبنا علم حصولی نیز به علم حضوری باز می‌گردد. تلقی خاصی که علامه طباطبایی از ماهیت دارد در تبیین نحوه‌ی ارتباط معلوم بالذات و معلوم بالعرض در فرایند علم حصولی اثر می‌گذارد. علامه طباطبایی در مسأله‌ی تمایز وجود و ماهیت، برای ماهیت نقش هستی‌شناختی قایل نمی‌شود، بر این اساس معلوم بالذات و معلوم بالعرض هر دو باید از سنخ وجود باشند. علامه معتقد است بین وجود عینی و ماهیت نزد ذهن ملازمه‌ی عقلی وجود دارد. چگونگی رابطه بین وجود عینی و ماهیت که ظهور وجود عینی نزد ذهن است، مسأله تحقیق حاضر است. حل مسأله در این تحقیق با روش تحلیلی - توصیفی صورت می‌گیرد.

ماهیت پدیده وحی قرآنی و اعجاز از مباحث مهم در حوزه اسلام شناسی معاصر هستند که تحلیل سنّتی آن توسط برخی دانشمندان شرقی و غربی به چالش کشیده شده است. هدف این پژوهش، بررسی و تحلیل ماهیت وحی و اعجاز از منظر فرقه امامیه و اشاعره با تکیه بر دیدگاه دو تن از معروف‏ترین چهره‏های معاصر این دو فرقه یعنی علامه محمدحسین طباطبایی و شیخ محمد عبده است؛ چرا که این دو شخصیت نماینده دو دیدگاهی هستند که به‏رغم شباهت در وجوه متعدد، از جهاتی با یکدیگر اختلاف دارند. شیخ محمد عبده با وجود آنکه فرقه اشاعره را در دوران معاصر نمایندگی می‏کند گویا از درباره ماهیت وحی از رویکرد سنتی رایج میان متکلمان این فرقه که کلام الهی را نفسی و لفظی می‏دانستند و کلام نفسی، قدیم و غیرمخلوق و کلام لفظی، حادث و مخلوق است، فاصله گرفته و در تعریف خویش از وحی و کلام الهی به این عبارت بسنده می‏کند که «وحی معرفتی است که انسان در درون خود می یابد و یقین دارد که با واسطه یا بی واسطه از جانب خداوند است.» و از این‏رو به تلقی بزرگان امامیه از ماهیت وحی که لفظ و معنا را از جانب خدا و حادث می‏دانستند و حقیقت آن از نظر ایشان آگاهی ویژه‏ای است که خداوند آن را در اختیار پیامبران نهاده تا از طریق آن پیام‏ها و تعالیم خود را به انسان‏ها برساند، نزدیک می‏شود. اما درباره اعجاز هر دو شخصیت معتقدند اعجاز قرآن به خاطر استنادش به وحی الهی و ناشی از الفاظ و معانی خود قرآن و خصوصیت عدم اختلاف قرآن و ترکیب بندی خاص آن است و نه ناشی از تصرف الهی در قلوب مردم (صرفه). هر دو اندیشمند مسلمان وجوه اعجاز قرآن کریم را موارد زیر می‏دانند: 1. اعجاز بیانی قرآن کریم؛ 2. اعجاز قرآن در محتوا و معارف؛ 3. هماهنگی و عدم تناقض در آیات از حیث محتوا و از حیث بلاغت و نظم؛ 4. هماهنگی قرآن کریم با عقل؛ 5. اخبار غیبی قرآن کریم؛ 6. امی بودن پیامبر .با این تفاوت که علامه طباطبایی مهمترین وجه اعجاز قرآن را که باعث ماندگاری آن به عنوان معجزه همیشگی است، محتوا و معارف والای قرآن کریم می‏داند، ولی شیخ محمد عبده بر فصاحت و بلاغت قرآن کریم و امی بودن پیامبرتأاکید بیشتری دارد.

قوه خیال به عنوان مرتبه‌ای از وجود انسان از جهتی دارای وجه خدایی و از جهتی دیگر دارای وجه خَلقی است که نقش سترگی در تشبه انسان به خدا ایفاء می‌کند. این ویژگی قوه خیال، آن را در مستوایی قرار می‌دهد که بتواند حد فاصل میان دو قوس یلی الخلقی و یلی الحقی را به نیکی طی نموده و به غایت القصوای انسانی که همان تشبّه به حضرت باری است نزدیک گردد. در این راستا دیدگاه جناب علامه طباطبایی و متفکرین همسوی ایشان راجع به نقش قوه خیال در تشبّه انسان به حق سبحانه موردبررسی قرار می‌گیرد. از نظر ایشان، وجود انسان به دلیل کون جامع بودن، از جهت بدن با عالَم ماده و از جهت قوه خیال با عالم مثال (خیال منفصل) و از جهت عقل با عالم عقول مجرد تام تطابق دارد بنابراین می‌تواند به عوالم مافوق ماده، ارتقاء یابد و موفّق به خلاقیّت گردد. . . .

انسان در فرآیند تکامل خود مراحلی را طی می‌کند که هر مرحله از مراحل دارای ویژگی‌های خاص به خودش هست. یکی از مهم‌ترین دوران رشد و تکامل زندگی انسان، مراحل کودکی است که می‌توان آن را از موثرترین دوران تربیت انسان نام برد. در آیات و روایات مراحل تکامل انسان مخصوصا مراحل کودکی به خوبی بیان شده است. بر اساس آیات و روایات، انسان در فر‌آیند تکامل هفت مرحله را طی می‌کند که دوران کودکی دو مرحله از این هفت مرحله را در بر می‌گیرد. از سوی دیگر علامه طباطبایی ماجرای هبوط انسان به دنیا را پس از نفخ روح و دارای دو مرحله می‌داند که این دو مرحله با مراحل رشد کودک قابل تطبیق است. در این مقاله فرآیند تکامل انسان در دوران کودکی مبتنی بر ماجرای هبوط انسان به دنیا تقریر می‌شود. کودک در مرحله اول تکامل، به اوج کثرات دنیوی و عالم اعتبارات وارد می‌شود و در مرحله دوم مخاطب شریعت الهی قرار می‌گیرد. این پژوهش با روش توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است.

مسئله پژوهش حاضر تبیینِ نقش اصالت وجود و اصالت ماهیت در تعیین ماهیت ‌پذیری و یا عدم ماهیت پذیری واجب‌الوجود است؛ پرسش اصلی عبارت است از اینکه به پشتوانه کدام یک از مبانی؛ اصالت وجود یا اصالت ماهیت؛ می‌توان تفسیرِ متقن و مبرهن‌تری از عدم زیادت وجود بر ذات واجب و عدم ماهیت‌پذیری واجب الوجود اقامه نمود. با روش توصیفی تحلیلی پس از واکاوی تمایز یا عدم تمایز میان اقتضاپذیری و علیت ذاتِ واجب الوجود و همچنین با تکیه بر حیثیت تقییدیه و یا تعلیلیه مشخص خواهد شد کدام یک از مبانی در اثبات نزاهت حق تعالی از ماهیت کارآمدتر است. اما با توجه به دیدگاه ملاصدرا و علامه طباطبایی در نگاه اولیه اختلاف مبنایی در تفسیر نزاهت حق تعالی از ماهیت مطرح شده است اما آنچه در این نوشتار بدان پرداخته شده این است که انتقاد علامه طباطبایی نسبت به ساختار یکی از استدلال‌های ملاصدرا در راستای ماهیت‌ناپذیری حق‌تعالی از ماهیت وارد شده و با توجه به مبنای اصالت واقعیت، نیز می‌توان محتوای نظر علامه را در موافقت با نظر ملاصدرا دانست.

اثبات ذات فردی برای اشیا، مسأله‌ای هستی­شناختی است که ریشه در آرای فلاسفۀ یونان دارد. ذات‌گرایی ارسطویی؛ اوصافی ضروری را برای اشیا ثابت می‌کند که ذات شیء وابستۀ به آن‌ها بوده و با تغییر آن­ها ذات شیء از بین می­رود. کریپکی با ارائۀ نظریۀ علّی دلالت، اسم خاص را دالّ ثابت می­داند. دالّ ثابت بودن اسم خاص بدین معناست که مدلول اسامی خاص در تمامی جهان­های ممکن ثابت است؛ یعنی در هر مدلول، امری وجود دارد که در تمامی حالات و فروض ثابت می­ماند و این به معنای اثبات ذات فردی برای اشیاست. مقالۀ حاضر، با روش تحلیلی - تطبیقی و با هدف مقایسۀ آرای کریپکی و علامه طباطبایی، سعی در تبیین مفهوم ذات­گرایی در دو سنت فلسفۀ تحلیلی و فلسفۀ اسلامی دارد. ذات فردی از منظر علامه طباطبایی در سنت فلسفۀ اسلامی و با گذر از ماهیت­گرایی به اصالت وجود معنا می­یابد. نظرات علامۀ طباطبایی و کریپکی علی‌رغم شباهتی که در اثبات ذات فردی برای اشیا دارند، به دلیل تعلق داشتن به سنت‌های فلسفی متفاوت، تفاوت‌های بنیادین و پارادیمیک با یکدیگر دارند.

هدف: نظریات در باب پیشرفت، به ویژه در بعد معنوی، شامل اصول و مبانی ارزشی در حوزۀ مناسبات انسانی و متأثر از مبانی انسان‌شناختی به عنوان عامل و هدف معنویت است. بنابر این، هویت و عقلانیت تعریف‌شده برای انسان، بر مبانی نظریۀ پیشرفت معنویت تأثیرگذار است و هرگونه نظریه‌پردازی و الگوی اثباتی در این زمینه، مبتنی بر حوزه‌های ارتباطی انسان و همچنین شناخت نظام علّی و معلولی حاکم بر این مناسبات است. بر این اساس، هدف از انجام این پژوهش، کشف نظریۀ اسلامی پیشرفت فرهنگی در بعد معنویت بر اساس مبانی انسان‌شناختی علامه طباطبایی بود. روش: پژوهش حاضر با استفاده از روش حکمی- اجتهادی، به دنبال کشف نظریۀ اسلامی پیشرفت معنوی بود که همان تبیین علّی روابط میان مبانی انسان‌شناختی و اصول بایسته نظام معنوی است و مبتنی بر داده‌های کتابخانه‏ای و به شیوۀ توصیفی- تحلیلی انجام شد. یافته‌ها: مبانی انسان‌شناختی اسلامی با بیان نظریۀ فطرت و عقلانیت اسلامی و نگاه تشکیکی به مراتب وجودی انسان و اصل ذوابعاد بودن و اثبات حرکت جوهری و نیز اصل اجتماعی بودن انسان، ضرورت وجود معنویت در زندگی فردی و اجتماعی و ابتنای آن بر فطرت و لزوم تحقق عقلانی و وحیانی معنویت و در نهایت، ضرورت ایجاد جامعۀ معنوی را اثبات می‌کند. نتیجه‌گیری: ابتنای نظریۀ پیشرفت معنویت بر مبانی انسان‌شناختی علامه، این نظریه را به صورت همه‌جانبه و در تمام ابعاد مورد نیاز زندگی انسان تدوین می‌کند و با ایجاد زمینه برای حیات طیبه و گوارای انسانی، موجبات تعالی و تقرّب الهی و سعادت دنیوی و اخروی او را فراهم می‌کند.

توجه به آثار و پیامدهای مثبت یک باور و اعتقاد می‌تواند به عنوان محرّک انگیزشی، انسان را به کسب آن اعتقاد سوق دهد؛ به ویژه اگر آن آثار و پیامدها موجب رشد و بهره‌وری هر چه بیشتر و بهتر از زندگی فردی و اجتماعی انسان شود. اعتقاد به احسن بودن نظام هستی نیز مانند هر اعتقاد و باور دیگری، بازتابها و پیامدهایی دارد که توجه به آن آثار و بهره‌گیری درست از آن باور، زمینه‌ساز حل برخی از مشکلات فردی و اجتماعی است. هدف و روش: این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی، آثار و پیامدهای اعتقاد به احسن بودن نظام هستی را با تأکید بر آرای علامه طباطبایی، گردآوری، تحلیل و بازخوانی کرده است. یافته‌ها: علامه طباطبایی نگاه برگرفته از باور به احسن بودن نظام هستی را سرچشمۀ اعتقاد به توحید، تکامل اخلاق و تغییر رفتار انسانها می‌داند. نتیجه: اعتقاد به احسن بودن نظام هستی در سه حوزۀ اعتقادات، اخلاق و رفتار انسان تأثیرگذار بوده و آنها را جهت‌دهی می‌کند. اصل توحید، تقوای الهی، اخلاص، تصحیح روابط اجتماعی، تربیت، محیط زیست و ... از مواردی‌اند که اعتقاد به احسن بودن نظام هستی در آنها تأثیر می‌گذارد.