جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

فلسفه‌ی ملاصدرا تنها فلسفه‌ی پویشی در فلسفه‌ی اسلامی است و به همین دلیل می‌توان او را فیلسوف دگرگونی‌ها و حرکت‌های جوهری نامید. مبانی فلسفه‌ی پویشی ملاصدرا را می‌توان به اجمال چنین گفت: اصالت وجود (عینی و واقعی)؛ وحدت وجود (سنخی و شخصی)؛ تشکیک در مراتب وجود؛ قاعده‌ی بسیط الحقیقه کل الاشیاء؛ حرکت اشتدادی و حرکت جوهری؛ و نظریه‌ی زمان ـ مکان. "وایتهد"، فیلسوف و ریاضی‌دان و منطق‌دان بریتانیایی است که تلاش‌های برجسته‌ای برای فراهم ساختن نظام فیزیکی مبتنی بر جهان‌شناسی علمی به انجام رسانده است. چهار موضوع فلسفی وایتهد عبارت‌اند از: نظریه‌ی پویش خلاق؛ تئوری موجودات واقعی، تئوری دریافت‌ها؛ و تلفیق دوگانگی سوژه و ابژه. در بررسی کلی وجوه مشترک نظریه‌های شناخت وایتهد و ملاصدرا به نتایجی از این دست می‌توان دست یافت: از نظر ملاصدرا ادراک و علم به معنای واحدند و ادراکات به ادراکات ـــ تخیلی و احساسی اطلاق می‌گردد. وایتهد نیز علم و ادراک را یکی دانسته؛ بنابر پویشی بودن و سیلانی بودن پدیده‌های مادی، معلوم واقعی نمی‌تواند عین پدیده‌های مادی باشد. بنابراین هر دو فیلسوف در مساله شناخت، وحدت را شرط هر نوع ادراک می‌دانند و بر اساس ساختارهای فلسفی خویش به شیوه‌های مختلف به خلاقیت ذهن در تولید کثرات و تکثیر وحدات تاکید دارند؛ هیچ پدیده‌ی واقعی در مقایسه با پدیده‌های دیگر از تجربیات یکسان و همانند برخوردار نیست (وایتهد) و افاضه‌ی فیض از جانب حق نیز تکراری نیست و در هر لحظه شانی و فیضی خاص در جهان متجلی می‌گردد (ملاصدرا) و... نویسنده در این کتاب کوشیده تا فلسفه‌ی پویشی ملاصدرا و وایتهد را تنها در دو مقوله‌ی هستی‌شناسی و شناخت‌شناسی بررسی کند، تشابهات و تفاوت‌های آن‌‌ها را نشان دهد و به گونه‌ای تطبیقی موضوعات فلسفه‌ی آن دو را تحلیل نماید.

آسمان های هفت گانه از جمله مفاهیمی است که در قرآن کریم مورد استفاده قرار گرفته است. اندیشمندان در تفسیر هفت آسمان و تبیین مفهوم آن بر دیدگاه واحدی اتفاق نظر ندارند. صدرالمتالهین بر این باور است که شناخت هفت آسمان از طریق ابزارهای حسی و مادی امکان پذیر نیست و تنها با تمسک به قرآن و حدیث می‌توان به حقیقت آن دست یافت. وی هفت آسمان را منطبق بر عالم مثال می داند. از سوی دیگر فخر رازی در تفسیر هفت آسمان به هیات بطلمیوسی متمسک شده و تعریفی بر اساس نظر منجمین ارائه داده است. بر اساس دیدگاه وی هفت آسمان، هفت فلک مادی اند که به گرد سیاره زمین قرار دارند. در این مقاله پس از تبیین دیدگاه ملاصدرا و فخر رازی در باب هفت آسمان، دیدگاه فخر مورد نقد قرار گرفته وترجیحات نظریه ملاصدرا مبتنی بر شناخت هفت آسمان تنها از طریق آیات و روایات بیان شده است.

هرمنوتیک فلسفی به معنای هستی شناسی فهم، بنیان های هستی شناختی فهم، ارکان و شرایط وجودی آن را مورد تأمل فلسفی قرار می دهد. گادامر یکی از نمایندگان این تفکر است که هرمنوتیک را از حوزه روش شناسی به عرصه هستی شناسی وارد کرد. پژوهش حاضر با عنوان بررسی تطبیقی هرمنوتیک ملاصدرا و گادامر معلوم کرده است بسیاری از ویژگی های هرمنوتیک گادامر از جمله چیستی فهم، هستی شناسی متن و مفسر، تعدد فهم و دخالت پیش فرض های مفسر در نحوه فهم ملاصدرا از قرآن کریم مشهود است؛ البته در هر یک از موارد مذکور تفاوت اساسی با هرمنوتیک گادامر دارد؛ مهمتر آن که صدرالمتألهین با تعیینی دانستن معنای قرآن از سوی شارع مقدس، قائل به نسبی گرائی که پیامد هرمنوتیک گادامر است نبوده؛ بلکه امتزاج افق معنائی مفسر و متن را به نحو تشکیکی و در طول مراد مؤلف و نهایتاً فهم صحیح را با تکیه بر نقش فاعلی مفسر از یک سو و افاضه مؤلف از سوی دیگر دست یافتنی می داند.

فیلسوفان نظام ساز و از جمله صدرالمتألهین خود در بند معرفی نظام فلسفی خویش نیستند، بلکه این وظیفه بر عهده کسانی است که بتوانند مباحث را غربال و حاصل آن را در نظمی نو و به زبانی ساده تر بیان نمایند. این سنت که سالهاست در غرب رواج دارد، هنوز نتوانسته در فرهنگ اسلامی رواج پیدا نماید و بایسته و شایسته است که در ترویج این مهم اهتمام جدی به عمل آید. با این نگرش عبدالرسول عبودیت که سالها در حوزه فلسفه اسلامی مطالعه و تفکر کرده و توانسته از خرمن اساتید بزرگواری چون آیت الله جوادی آملی و آیت الله مصباح یزدی خوشه چینی نماید و هم اکنون استاد تمام و عضو هیئت علمی مؤسسه امام خمینی(ره)، کتاب در آمدی بر نظام حکمت صدرایی را در سه جلد به رشته تحریر در آورده است. مجموعه حاضر درس گفتارهای عبدالرسول عبودیت پیرامون این کتاب است که می توان آنرا شرح و بسطی از آن دانست. در این مجموعه که بر اساس سال ها همکاری مستمر ایشان با گروه فلسفه و کلام دفتر تبلیغات اسلامی اصفهان تدوین شده، تلاش گردیده اصول اساسی فلسفه صدرالمتألهین به روشنی و تا حد امکان بدون ابهام تبیین گردد. امید است این مجموعه بتواند به رشد تفکر عقلانی و فلسفی این مرز و بوم کمک نماید. مزاج – وجود نفس – چیستی نفس – تجرد نفس – قوای نفس – مراتب نفس – حدوث نفس – بدن ونفس – انفعال نفس

موضوع توحيد و شناخت خداوند از مهم‌ترين موضوعات نظام‌هاي فلسفي است و هيچ نظام فلسفي‌اي نيست كه در اين مسئله، نفياً يا اثباتاً، سخني نگفته باشد. در ميان فيلسوفان مسلمان مباحث مربوط به توحيد و خداشناسي به‌طور گسترده بحث و بررسي شده است. قرآن کريم که آخرين و کامل‌ترين کتاب آسماني براي هدايت بشر است، مباحث توحيد را به‌نحوي که براي عموم افراد درک‌پذير باشد، مطرح کرده است. ازآنجاکه هدف از نزول قرآن کريم هدايت عموم بشر است، نحوه تبيين مباحث توحيد در قرآن، به شيوه کتاب‌هاي رايج فلسفي نيست، ولي ژرف‌نگري و تدبّر در آيات قرآن، انسان را به نکاتي درباره مباني فلسفي توحيد در آن رهنمون مي‌شود. ازاين‌رو، مي‌توان نوعي همساني و مطابقت ميان آموزه‌هاي فلسفي با اين کتاب آسماني مشاهده کرد که نشان‌دهنده ارتباط محکم ميان دين الهي و فلسفه الهي است و آيات قرآن الهام‌بخش درک مباني فلسفي توحيدي است. مسائل توحيدي طرح‌شده در نظام فلسفي حکمت متعاليه همچون برهان صديقين، وحدت وجود، وحدت حقّه حقيقيه خداوند، برهان تمانع در اثبات يگانگي خداوند، نحوه معيّت حق و خلق و نحوه عليّت و فاعليّت مخلوقات از آيات قرآن کريم قابل استنباط است.

نوشتار پيش‌رو، به بررسي شناخت انسان از نگاه ابن‌عربي و ملاصدرا و مقايسه ديدگاه‌هاي اين دو انديشمند مي‌پردازد. ابن‌عربي، معرفت نفس را عين معرفت رب و ملاصدرا، آن را مثال حق مي‌داند. ابن‌عربي در شناخت انسان، گرچه روش شهودي را به‌کار گرفته است، ولي براي عقل سليم هم اعتبار قائل مي‌شود. ملاصدرا هم براي شهود ارزش قائل است و حتي آن را فراتر از عقل مي‌داند، ولي تنها آنچه را قابل اثبات با برهان قطعي ضروري است، در آثار خود بيان مي‌کند و شهود را ياور عقل مي‌داند. ابن‌عربي، فصل حقيقي انسان را صورت الهي و ملاصدرا انسان را حيوان ناطق تعريف مي‌کند. سرانجام، انسان بالفعل ملاصدرا همان است که ابن‌عربي آن را فصل حقيقي انسان مي‌داند. ايشان حقيقت انسان را واحد و ظل وحدت حقه حق و ساير قواي نفس را شئون او دانسته و نفس را «جسمانيهًْ‌الحدوث و روحانيهًْ‌البقا» و غايت انسان را انسان کامل مي‌دانند؛ همو که جهان هيچ‌گاه خالي از وجود او نخواهد بود و در هر زمان در شخصي ويژه ظهور مي‌يابد.

تبیین ویژگی‌های ادراک حسی، یک بخش از مجموعه مبانی‌ای است که برای تبیین نظام فکری منسجم «معرفت‌شناسی اسلامی» لازم است؛ زیرا ادراک حسی، اولین پل ارتباطی ما با خارج است. در این‌‍ میان، نمی‌توان دیدگاه‌های صدرالمتألّهین را نادیده گرفت. او نظرات قابل توجهی درباره ادراک حسی دارد که با نوآوری‌هایی همراه است. این نظرات، گاه به‌صراحت در سخنان او یافت می‌شوند؛ مثل اینکه صور حسی توسط واهب الصور یا نفس آفریده می‌شوند و گاه صریح نیستند و ممکن است از مبانی دیگر او به‌دست آیند؛ مثل اینکه ادراک حسی، حصولی است یا حضوری و یا اینکه ادراک حسی ماهیتاً خیالی است، به این معنا که تجرد ناقص دارد، و موارد دیگری ازاین‌دست. در این نوشتار، برخی از این نظرات به چالش کشیده شده است. یکی از مهم‌ترین نتایج این چالش‌ها این است که ادراک حسی، حصولی نیست.

ملاصدرا ضمن آنکه از عرفان نظری تأثیر گرفته است، بر اساس اصول و مبانی تأسیسی خود، اصطلاحات عرفان نظری را به معنا و مفهوم خاص خود به‌کار می‌برد. روشن کردن حدود و گستره معنایی اصطلاحات عرفانی در حکمت متعالیه باعث روشن‌ شدن مقصود ملاصدرا و جلوگیری از خطای اشتراک لفظ می‌شود. یکی از اصطلاحات عرفانی که در آثار ملاصدرا دیده می‌شود، احدیت است. احدیت در نظر اکثر محققان عرفان نظری، تعین و تجلی ذات حق‌تعالی در صقع ربوبی است. با بررسی آثار ملاصدرا مشخص می‌شود که او همچون عرفا ذات حق‌تعالی را وجود به اطلاق مقسمی می‌داند. اما بر خلاف اکثر عرفا، احدیت را به‌‍ عنوان تجلی ذات در نظر نمی‌گیرد. بلکه آن را لحاظی اندماجی در ذات می‌داند نه تعینی خارج از ذات. یکسان دانستن احدیت و ذات موجب آن شده است که وی ذات غیب الغیوبی با اطلاق مقسمی را حقیقت وجود به شرط لا معرفی ‌کند. وی «به شرط لا» را به‌گونه‌ای توضیح می‌دهد که با اطلاق مقسمی حق قابل جمع باشد و تعارض اولیه‌ای که میان «به شرط لا» و اطلاق مقسمی وجود دارد مرتفع گردد

درتأویل قرآن، حقایقی که از دید ظاهری در تفسیر متن پنهان است، آشکار می‌شود. ملاصدرا به عنوان یک فیلسوف، دارای مبانی مستدلی در قرآن‌شناسی است که بر سبک تأویلی او تأثیر گذاشته است. این مبانی قابل طبقه بندی به صورت قواعد است. هدف این مقاله استنتاج این مبانی و قواعد به عنوان مقدمه­ای بر تأویل­های اوست که با روش توصیفی-تحلیلی بر مبنای آثار ملاصدرا به استنتاج و بررسی ده قاعده می‌پردازد. محور قواعد اصلی استخراج شده عبارتند از تناظر قرآن و هستی، مراتب معنایی قرآن، نظریه قصدیت، بطون طولی دین (نافی نظریه تعدد قرائت‌ها)، درک عقلی در امتداد درک وحیانی، نسبت دین و فلسفه، هماهنگی تشریع و تکوین، جری و تطبیق، تفسیر قرآن به قرآن و نگاه مستقل به آیات قرآن که از منظرهای مختلف مورد تحلیل قرار گرفته است. با دانستن این اصول در آثار تفسیری ملاصدرا بهتر می­توان منطق تأویل­های او را در بعد قرآن‌شناسی درک کرد. این مقاله، منطق تأویل از منظر قرآن‌شناسی صدرایی است که مسأله­ای نو به شمار می‌آید. اهمیت این مسأله در گشودن افقی نو در فهم تأویل قرآن است و ضرورت آن پاسخ به اشکالاتی است که بر این گونه تأویل­ها می‌شود و آن ها را فاقد پشتوانه عقلی دانسته و از مقوله ذوقیات و تجربه شخصی غیر قابل انتقال به دیگران می­داند.