جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: اسطوره در نظریه تک­اسطوره کمبل، بعد از طی سه مرحله مناسک گذار «جدایی»، «تشرّف» و «بازگشت»، پس از تحول آگاهی، از مرزهای دوگانگی فراتر رفته و به وحدت می‌رسد. عارف نیز، در منظر ملاصدرا، طی چهار مرحله سفر، از کثرت به وحدت رسیده و پس از مراجعت، با تکیه بر نبوّت تشریعی به استمداد از خلق می‌پردازد. پرسش این‌ است که در تطبیق این دو نوع سفر یعنی سفر اسطوره در نظریه تک­اسطوره و سفر چهارگانه عارف در اسفار، چه شباهت­ها و تفاوت­هایی می‌توان یافت؟ این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی و تطبیقی نشان می‌دهد که مراحل مناسک گذار اسطوره، قابل انطباق با چهار سفر عارف می‌باشد، به‌نحوی‌که مراحل مختلف جدایی در اسطوره با سفر اول، مرحله تشرّف با سفر دوم، ناظر بر اتحاد با خدا و ولایت ‌تامه و مرحله بازگشت نیز با دو سفر سوم و چهارم، قابل انطباق است. همان‌گونه که عارف در سفر سوم به مقام فرق بعد از جمع و در سفر چهارم به نبوت تشریعی رسیده و در میان خلق باز می‌گردد، اسطوره نیز، به ارباب جهان تبدیل گشته و به یاران خود برکت و فضل نازل می‌کند.

چکیده: جلال­الدین دوانی، غیاث­الدین دشتکی و ملاصدرا درآثار خود مسئله تسری عشق در موجودات را مطرح کرده­اند و هر سه سعی در آمیختن رویکرد سینوی و عرفانی داشته­اند و به‌ همین جهت سخنان آنان به وحدت وجود منتهی شده است، با این وصف همگی در این امر، به‌یک میزان موفق نبوده­اند. غیاث­الدین تنها عشق در مرتبه انسانی را همراه با علم دانسته و آن را با وحدت در شهود پیوند می­زند. سخنان وی در باب تسری عشق، بیان‌کننده نوعی وحدت سریانی در هستی است که به تبیین تشکیکی ملاصدرا نزدیک است. اما دوانی قائل به آگاهانه بودن عشق در تمامی مراتب و تجلیات است و سخنانش در این­باره مبتنی‌بر نظریه وحدت شخصی وجود است. هرچند تفسیر وحدت شخصی ملاصدرا در این­باره از نظر مضمون و ادبیات به سخنان دوانی نزدیک است؛ اما تنها ملاصدرا است که به ‌بهترین شکل موفق گردیده در این­باره عرفان و حکمت را درهم آمیخته و آن را به‌نحو مستدل تبیین نماید.

یکی از مهمترین و دقیقترین مسائل در فلسفة معرفتی فارابی، پرسش از ادراک و نسبت آن با نفس، عقل و ارتقاء وجودی است. فارابی در گسستی آشکار از ارسطو، نظریۀ منفعل بودن نفس در ادارک را بچالش کشیده و نفس را خالق ادراک دانسته است و بدین ترتیب بنیاد نظریۀ فعال بودن نفس را پیریزی کرده است. این دیدگاه در ادامه سنت فلسفی اسلامی بر آراء تمامی فیلسوفان، از ابن‌سینا تا علامه طباطبایی، تأثيرگذار بوده است. فارابي ادراک را با ظهور و حضور كه عمدتاً در فلسفۀ سهروردي و ملاصدرا مورد بحث است، پیوند داده و از منظر هستی‌شناسی ادراک دفاع کرده است. خلاقیت نفس در ادراک، مراتبی دانستن ادراک و معرفت، التفات به حیث ظهوری و وجودی معرفت، تفطن به دِهشی بودن معرفت در کنار اهمیت دادن بنیادین به ادراک حسی، نقد معرفتهای غیریقینی و طرح دیدگاهی بنیادین در باب معرفت یقینی، و بالاخره فرایندی تلقی کردن ادراک، از ابتکارات فلسفی فارابی محسوب میشود. در نوشتار حاضر بنحو تطبيقي كوشش خواهیم كرد مسئله ادراک و سرشت آن در انديشه فارابي را با نگاهي به آراء ساير فيلسوفان مسلمان بررسی کرده و اهمیت منظر فارابی در باب ادراک را بتصویر بکشیم.

واژه عقل یکی از مفاهیمی است که تعاریف متعددی به خود دیده. برخی عقل را مساوق وجود انسانی دانسته و برخی آن را منشا گمراهی و سقوط از حیطه تعبد الهی دانسته. برخی آن را معادل فلسفه به کار برده و گروهی به لزوم تفکیک عقل و فلسفه حکم کرده اند. فلاسفه عقل را ارج نهاده و اهل حدیث و اشاعره آن را طرد کرده اند ملاصدرا عقل را قوّه تحليل گر و از مراتب و شئونات نفس می داند و گستره ی آن را از عقل هيولاني تا عقل مستفاد می داند اما ميرزا عقل را مخلوق و افاضه از سوي خداوند می داند «ظاهرٌ بذاته و مظهِرٌ لغيره،». عقل از نگاه وی تنها حقيقتي روشنگر است و نه از مراتب نفس. پژوهش حاضر در پي مقايسه عقل و قلمرو آن در انديشه این دوعالم بزرگ اسلامي است که شباهت ها و تفاوت های ميان آن دو را تبین می کند.

مسئله «باطن» و «ظاهر» قرآن، در شمار مسائلی است که از دیرباز مورد توجه مفسران و دیگر تلاشگران حوزه معناشناسی قرآن کریم قرار گرفته است. پرسابقه‌بودن واکاوی این مسئله موجب گردید تا مباحث متنوعی در رابطه با آن، مورد توجه مفسران و دیگر دانشوران مسلمان قرار گیرد. قبول یا ردّ برقراری رابطه بین این دو ساحت معنایی و تعیین نوع این ارتباط (در صورت باور به وجود آن) از مهمترین مباحث شکل‌یافته پیرامون این مسئله به‌شمار می‌آید. مقاله حاضر، عهده‌دار بررسی تحلیلی دیدگاه صدرالمتألهین شیرازی در این دو محور است. در بخش آغازین نوشتار، پس از تبیین اجمالی مفهوم سه واژه کلیدی «رابطه»، «باطن» و «ظاهر»، ذکر پیشینه نظری و پژوهشی موضوع مقاله و اشاره به «حتمیّت وجود معانی بطنی برای آیات»، نظرگاه ملاصدرا نسبت به اصل وجود رابطه بین دو لایه معنایی باطن و ظاهر قرآن و انحصار آن به رابطه «التزامی» مورد تحلیل قرار گرفت. در بخش پایانی نیز پس از تأیید و تقویت قسمت نخست دیدگاه ملّا‌صدرا، ارزیابی و نقد بخش دوّم باور وی بیان ‌گردید. نتیجه سه نقد اساسی در این راستا آن‌که: معانی بطنی مذکور در خلال روایات، حکایت از متنوّع‌بودن نوع ارتباط بین «باطن» با «ظاهر» آیات دارد و در نتیجه، باور به انحصار این ارتباط به ارتباط زبان‌شناختی «التزامی»، باوری نادرست است.

اندیشه دربارۀ مبدا هستی و نحوۀ آفرینش جهان از مهمترین و قدیمی­ترین مسائل فلسفی است. این نوشتار می­کوشد با روش توصیفی– تحلیلی، مسالۀ رابطۀ خدا و جهان را در هستی­شناسی افلاطون و ملاصدرا بررسی کند و وجوه تشابه و تمایز آن را دریابد. پرسش اصلی این است که رابطۀ وجودی خدا با جهان از دیدگاه این دو فیلسوف چگونه است؟ تفاسیر مختلفی از دیدگاه افلاطون با توجه به بیان رمزی و تمثیلی­اش، ارائه می­شود. در تفسیر دقیقتر، خدای افلاطون علاوه بر نظم­دهندگی، دارای صفاتی چون تجرد، خیر، وحدت، ثبات، بخل نداشتن و زیبایی است که خدای ملاصدرا نیز متصف به این صفات است. ملاصدرا برخی صفات دیگر مثل معطی­الوجود و پاداش­دهندگی را نیز برگرفته از دین و عرفان برای خدا قائل است. او مخلوقات را با مراتب مختلف تشکیک وجودشان، عین ربط و فقر به وجود مستقل واجب­الوجود می­داند که در نظام وحدت شخصی وجود، آنها مراتب فیض و تجلی حق­تعالی هستند. رابطۀ خدا با جهان در سه تفسیری که از افلاطون ارائه می­شود، از سنخ رابطۀ ناظم با جهان منظم محسوسات و یا صاحب سایه با سایه و یا از سنخ رابطۀ عله­العلل با آفریده­هایش است. اما این رابطه در نظام تشکیک وجود ملاصدرا از سنخ رابطۀ وجود مستقل با وجودات ربطی و در نظام وحدت وجودی­اش از سنخ رابطۀ موجود با جلواتش است.

راسل در باب ذهن و بدن ابتدا اذعان‌ به وجود عالم بودِ فرانمود کرده و فارغ از داده‌های حسی و ظاهری که از اشیاء بر ذهن نمودار است، عینیت مستقل ذات اشیاء را می‌پذیرد. اما در ادامه با اعتباری دانستن این عینیت و تقلیل آن به آنچه دادة حواس و تجربة مستقیم نفس است، تفسیری متفاوت از اعیان نموده و درصدد تقارب عین و ذهن برمی‌آید. سرانجام امور ذهنی را به امور فیزیکی تحویل نموده و این‌همانی ذهن و مغز را می‌پذیرد. شهید مطهری در مقابل با جانبداری از تجرد نفس با قرائت صدرالمتألهین، وحدت سِعی نفس را که شامل نفس و بدن توأمان است پذیرفته و هرگونه تقریری از ادراک و حافظه را مبنی بر فیزیکالیسم رد می‌نماید. در دیدگاه وی بدن و ابزارهای آن معد ادراکاتی‌اند که توسط نفس انجام می‌گیرد. در نتیجه، با اتخاذ مبانی فلسفة اسلامی که اولاً توسط ملاصدرا بیان شده و در آثار مطهری بازنمود یافته‌اند، می‌توان مبانی فیزیکالیستی راسل را در این باب نقد نمود.

سورۀ توحید، محفوف در مضامین عمیق فلسفی و هستی‌شناسانه است، که با توجه به سنخ استدلالی آن، تفاسیر فلاسفه اسلامی، مستمسک خوبی برای فهم می‌باشد. پژوهش حاضر در پی آن است که استدلال ها و نکات مربوط به «لم یولد» را، از منظر فلاسفه اسلامی (با محوریت تفاسیر هستی‌شناختی ابن‌سینا، ملاصدرا و علامه طباطبایی)، مورد تحلیل مستقل و نقد تطبیقی قرار دهد. روش پژوهش، تحلیلی- توصیفی است. در طول پژوهش از نماد ها و جداول برای بازنویسی منطقی استدلال ها بهره گیری شده است. مبتنی بر یافته های پژوهش، استدلال ابن‌سینا [نفی مولودیت خداوند، مبتنی بر ناسازگاری لذاته بودن با مولودیت و نیاز به غیر]، جامع نمی‌باشد؛ این استدلال، با لحاظ مقدمات دیگر قابلیت اصلاح و تقریر نو دارد. استدلال علامه طباطبایی [نفی مولودیت خداوند، مبتنی بر ناسازگاری صمدیت با مولودیت و نیازمندی]، بدلیل متفرع شدن بر «صمدیت» قابلیت نقد دارد. با ملاحظه انتقادی- ترکیبیِ استدلال ابن‌سینا و علامه طباطبایی می‌توان استدلال جدیدی را سامان داد. استدلال اول ملاصدرا [ نفی مولودیت مبتنی بر تناقض مابین اقدم بودن واجب با تقدم والد]، بدلیل دخالت غیر ضروریِ مساله «اولویت»، قابل نقد و اصلاح است. استدلال دوم ملاصدرا [نفی مولودیت بدلیل استلزام امکان] پسندیده است.