جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیدهملاصدرا در باب ادراک حسی می تواند هم به لحاظ هستی شناسی و هم به لحاظ معرفت شناسی میان عالم با معلومش سنخیت ایجاد کند که مورد دوم بدون توفیق یافتن در مورد اول امکان پذیر نمی بود. چرا که در نظام حکمت صدرایی، میان هستی شناسی و معرفت شناسی، رابطه ای تنگاتنگ وجود دارد. در این سنخیت است که اتحاد حس و حاس و محسوس ایجاد می شود. از طرف دیگر ملاصدرا در مسئله ی ادراک حسی قائل به قیام صور ذهنی به نفس به نحو قیام صدوری است یا به عبارتی دیگر معتقد است که نفس آدمی مبدع یا انشاء کننده ی صورت ذهنی خود است و به همان صورت ذهنی( معقول بالذات) که ایجاد کرده است علم پیدا می کند.هگل نیز همچون ملاصدرا معتقد است، فیلسوفان پیش از خودش، نتوانسته اند نسبتی هستی شناسانه میان عالم و معلوم ایجاد کنند. هگل با استفاده از مفهوم روح مطلق و برداشتن فاصله ی میان سوژه و ابژه و تقلیل ندادن مسئله ی معرفت به یکی از آن ها، می تواند فاصله ی میان هستی شناسی و معرفت شناسی را بردارد. در مسئله ی ادراک حسی نیز همواره ادعاهای سوژه و یا ابژه را در موارد متعدد، که قصد تقلیل دیگری را به خود دارند را بی اعتبار می کند و آن دو را تنها با هم دارای معنی می داند. ابژه ی خارجی تنها در تلاقی با آگاهی، شأن دیگری پیدا می کند و در آن شأن برای آگاهی است که امکانات خودش را بالفعل می کند و مفهوم) (Begriff را به صورت کامل در درون خودش متحقق می سازد یعنی به هر حال مفهوم سوژه نقش کلیدی را ایفا می کند و نه تنها تعینات درون ذهن خودش را می سازد بلکه ابژه را نیز از حالت در خود به در خود و برای خود ارتقاء می دهد.در این پایان نامه، فصل اول اختصاص دارد به توضیح نظر هگل در باب ادراک حسی با استفاده از تمام قوای نظری و اصطلاحات کلیدی و ارتباط درونی ای که میان آن ها وجود دارد. فصل دوم اختصاص دارد به توضیحِ از درون منطق شکل گیری ادراک حسی نزد ملاصدرا با استفاده از تمام مبانی اساسی ای که در این فرایند نقش مهمی داشته اند. در فصل سوم پایان نامه، تشابهات و اختلاف های هر دو فیلسوف را در باب طرح مبحث و چگونگی شکل گیری ادراک حسی در نظام فلسفی شان پرداخته ایم.کلید واژگان: هگل، ملاصدرا، ادراک، ادراک حسی

اساس آموزه¬های ادیان الهی، تسمیه و توصیف خداوند به اسمای حسنی و صفات علیاست. صفات خداوند به صفات عقلی مانند علم، قدرت، حیات و ... و صفات خبری مانند ید، عین، جنب و ... تقسیم می¬شوند. عالمان مسلمان در تسمیه و توصیف خداوند به اسماء و صفات کمالی مذکور، دیدگاه¬های گوناگونی را برگزیده و مبانی ویژه¬ای را برای تشیید و تحکیم این دیدگاه تقریر و تبیین کرده¬اند. ملاصدرا و علامه طباطبایی با توسّل به مبانی متافیزیکی مانند اصالت وجود، اشتراک معنوی مفهوم و وحدت حقیقت وجود، تشکیک مراتبی یا مظاهری وجود، تطابق عوالم وجود به اتّخاذ دو دیدگاه « وضع الفاظ برای ارواح معانی» و « وضع الفاظ برای ظواهر معانی» پرداخته¬اند تا با نفی هر آنچه مستلزم نقص و امکان است، هم صفات عقلی و صفات خبری را به خداوند نسبت دهند و از آنجا که تصورشان این بود که جسم و جسمانیت، مستلزم امکان و نقص و محدودیت است با تجرید الفاظ از معانی جسمانی، به توصیف خداوند پرداخته¬¬اند. در این پژوهش ما به بیان دیدگاه¬های عالمان مسلمان در باب توصیف خداوند به صفات عقلی و خبری پرداخته، آنگاه به مبانی ملاصدرا و علامه طباطبایی در اتخاذ دیدگاه تفسیریشان پرداخته¬ایم و پس از آن به بیان دو دیدگاه « وضع الفاظ برای ارواح معانی» و « وضع الفاظ برای ظواهر معانی» همت گماشته¬ایم و در نهایت ضمن تحسین تلاش این اندیشمندان به نقد و ارزیابی آن اقدام کرده¬ایم و به این نتیجه رسیده¬ایم که برای تبعیت از عقل و نقل و رعایت ظواهر الفاظ و سیر در معانی باطنی آن¬ها، مودب و موظّف به آنیم که صفات عقلی و خبری را باید به گونه¬ای به خداوند نسبت دهیم که مستلزم امکان، نقص و محدودیت نباشد نه اینکه موظّف و مودب به نفی جسمانیت از خداوند باشیم و بر اساس مبانی حکمت متعالیه به این نکته رسیده¬ایم که جسم و جسمانیت به طور مطلق، مستلزم نقص و امکان و محدودیت نیست بلکه جسم مانند دیگر اوصاف وجود ( از جمله؛ علم، قدرت، حیات و ...) می¬تواند مساوق وجود و محکوم به تمام احکام آن باشد که در این صورت هم به معانی ظاهری الفاظ پایبند شده-ایم و هم از سیر در معانی عمیق طولی و مشکک، باز نمانده¬ایم. کلمات کلیدی: مبانی متافیزیکی، صفات خبریه، صفات عقلی، ارواح معانی، تجرید معنا، ملاصدار، علامه طباطبایی

چگونگی ایجاد کثرات عالم ازعلت واحد من جمیع الجهات، از مهم‌ترین سوالات اندیشمندان به‌خصوص فلاسفه بوده و ایشان را به طرح نظرات گوناگون سوق داده است. محور اصلی این مقاله بررسی تطبیقی ایجاد کثرات عالم در آراء ابن عربی، ابن‌سینا و ملاصدراست و با بررسی این آراء و همچنین طرح مباحثی همچون مقایسه حقیقت محمدیه، صادر نخست و عقل اول به این نتیجه می‌رسد که حقیقت محمدیه همان حقیقت وجودی حضرت محمد مصطفی صلی‌الله علیه وآله است و وجود والای آن جناب صلی‌الله علیه وآله، عقل اول، ممکن اشرف، کثیری در عین وحدت و واحدی در عین کثرت و صادر نخست (به اعتباری) از حق‌تعالی و نزدیک‌ترین وجود طبق مراتب تشکیکی وجود، به حق اول است. بنابراین این حقیقت است که سبب ایجاد کثرات عالم از واحد بما هو واحد است

چکیده: مسئلة «نبوت» از دیرباز کانون گفت گوهای متکلمان و فلاسفه اسلامی بوده است. این پژوهش به روش کتابخانه ای به تحلیل و بررسی دیدگاه ملاصدرا دربارة حقیقت نبوت، می پردازد. صدرالمتألهین براساس مبانی فلسفی خود ازجمله تشکیک در وجود، حرکت جوهری، اتحاد عاقل و معقول و با توجه به شایستگی های نفسانی پیامبر، به تبیین و تحلیل حقیقت نبوت پرداخته است. از دیدگاه او نبی انسانی است که با گذر از مرحلۀ حس، خیال و عقل، به بالاترین مرتبۀ عقل نظری (عقل مستفاد) و عقل عملی (فناء) برسد که دراین صورت، نفس نبی با صور معقوله و عقل فعّال متحد می شود و این بالاترین مقام انسان، یعنی مقام نبوت است. صدرالمتألهین انبیاء را صاحب کمالات اولیه و ثانویه ای می داند که براساس آنها به مرتبۀ خلافت الهیه نایل می شوند و استحقاق آن را دارند که ریاست خلق را بر عهده گیرند. وی شریعت را ظاهر نبوت و باطن آن را ولایت می داند و معتقد است مقام نبوت یکی از مراتب ولایت است. این نوشتار برای تبیین هرچه بهتر نظریۀ ملاصدرا دربارة حقیقت نبوت، به بررسی مباحث دیگری همچون تفاوت نبی و ولیّ، نبی و فیلسوف، مقام نبوت و رسالت و تفاوت نبوت و کهانت از دیدگاه ملاصدرا می پردازد.

چکیده: بحث از اثبات عالم عقل و در پی آن کیفیت صدور عالم کون و فساد از حقیقت هستی و نحوة چینش عوالم وجود، ازجمله مسائل مهم در مباحث هستی شناسانة فلسفة اسلامی است. اثبات عقول یکی از مهم ترین و دشوارترین مباحث حکمی و فلسفی است که تمام مکاتب فلسفی به آن پرداخته اند. با اثب ات چنین عالَمی می توان نحوة صدور کثرت از وحدت و نیز چگونگی تدبیر نظام عالم را تبیین کرد. هریک از مکاتب فلسفی اسلامی (مشاء، اشراق، حکمت متعالیه) به صورت مستقل و مبسوط به اثبات عالم عقول مجرده پرداخته اند. مهم ترین دلیلی که در اثبات این امر مورد استناد همة حکمای الهی قرار گرفته قاعدة «الواحد» است؛ براساس مفاد این قاعده اگر علتی به تمام معنا و از جمیع جهات واحد باشد، به نحوی که در آن هیچ جهت کثرتی فرض یا لحاظ نشود، معلول و اثری که بی واسطه از آن صادر می شود، ضرورتاً واحد است؛ زیرا صدور بیش از یک معلول در عرض هم از علت واحد، موجب تکثر و ترکیب در ذات علت است. صدرالمتألهین نیز به این مسئله نگاه ویژه ای دارد و در آثار خویش به اثبات آن می پردازد. ایشان در کتاب اسفار ادلّه و براهین یادشده را در دو مکتب پیشین نظیر قاعدة الواحد و امکان اشرف تحلیل و بررسی کرده، به یازده روش عقل را اثبات می کند که می توان به اثبات با روش «مسلک تمام و مقابله» و اثبات ازطریق «ثبوت خزینه برای معقولات» و نیز اثبات ازطریق «شوق اشیاء به تحصیل کمالات» اشاره کرد. وی همچنین در کتاب شواهد الرّبوبیة بعداز بیان سه روش اثبات عقول و مُثل افلاطونی، نظریة خود را دربارة صدور کثرت از وحدت براساس مبانی حکمی خویش بیان می کند.

حکیم الهی صدرالمتألهین- محمد شیرازی معروف به ملاصدرا- (م1050ق) از نادر فیلسوفانی است که در کنار به کار‌گیری عالمانۀ اصول و ادلۀ عقلی، از ادلۀ نقلی «آیات قرآن و احادیث ائمۀ معصوم(ع)» نیز غافل نمانده بلکه اساس بنیان حکمت متعالیه و نظام فلسفی خود را بر تلفیق این ادله و تطبیق اندیشمندانۀ آن‌ها نهاده و در این راه با نوآوری، ابداع و روش‌های ابتکاری، فصلی نو در فلسفۀ اسلامی و نگرشی تازه در اندیشه‌های کلامی، تفسیری و روایی شیعه پدید آورده است. آنچه نویسنده به دنبال تبیین و تحقیق آن است، بررسی مبانی و روش‌های ملاصدرا در به کار‌گیری، نقد، شرح و تبیین دلالت متون روایی در خلال آثار متعدد و ارزشمند اوست؛ آثاری مانند «اسفار اربعه»، «تفسیر القرآن الکریم»، «رسالۀ سه اصل»،... و به‌ویژه «شرح اصول کافی». ملاصدرا جز با تمسک به مرویات معصومان(ع) و بهره گرفتن از آن‌ها به عنوان دلیل مستقل، یا مؤید دلیل عقل، توفیقی در ارائۀ اندیشه‌های بلند خود نمی‌یافت، درک این مهم وجه تمایز اصلی ملاصدرا با فیلسوفان پیش از اوست. البته ملاصدرا با تفکر نقادانۀ خود بهتر از هرکسی می‌دانست که ضعف اسناد، جعل و وضع، تحریف و تغییر در متون، تقطیع عبارات، نقل به معنا و...، استدلال به روایات را با دشواری‌های فراوانی مواجه می‌سازد و مهم‌تر از همه، کشف و تبیین دلالت احادیث نیاز به بینشی ژرف و تسلطی کامل بر معارف اسلامی و مبانی علمی، عقلی و منطقی دارد

از نظر ابن سينا و ملاصدرا،‏ نفوس بعد از مفارقت از ابدان به دو گروه: نفوس ناقص و نفوس کامل تقسيم مي¬شوند. به گفته ايشان،‏ نفوس کامل،‏ نفوسي هستند که به مرحله عقل بالفعل رسيده¬اند و نفوس ناقص،‏ نفوسي هستند که هنوز به اين مرحله نرسيده¬اند. وجه اشتراک ابن سينا و ملاصدرا در اين است که نفوس کامل،‏ باقي به بقاي عقل فعال¬اند و عقل فعال در ارتباط مستقيم با اين نفوس است؛ اما رأي دو فيلسوف در نحوه¬ي بقاي نفوس ناقص و ارتباط آن¬ها با عقل فعال متفاوت به نظر مي¬رسد. ابن سينا معتقد است نفوس ناقص به دليل اين¬که هنوز به تکامل نرسيده¬اند و چون تکامل آن¬ها از طريق جسم به ظهور مي¬رسد؛ لذا هنوز احتياج به جسم دارند؛ چون پس از مرگ،‏ فاقد بدن دنيوي¬اند،‏ بايد به جسم ديگري تعلق بگيرند و آن،‏ جسم فلکي است که به مثابه جسم اين نفوس قرار مي¬گيرد تا به واسطه¬ي آن مراحلي از کمال را طي کنند. نظر ابن سينا مورد پذيرش ملاصدرا نيست. صدرالمتألهين،‏ دليل اختلاف آراي فلاسفه در باب بقاي اين نفوس را عدم باور آن¬ها به عالم خيال مي¬داند و متذکر مي¬شود که معاد نفوس ناقص در عالم خيال منفصل يا عالم برزخ است و عقل فعال در بقاي اين نفوس،‏ نقش غير مستقيم و با واسطه دارد.

دوگانه‌انگاران در باب حقيقت انسان كه روح مجرد و ماندگار را براي آدمي پذيرفته‌اند با اين پرسش بنيادين روبه‌رو هستند كه پس از جدايي كامل روح از بدن، بقاي روح در چه عالمي و به چه صورتي است؟ مكاتبي چون هندوئيسم، بوديسم و مكاتب سعادت‌گراي سقراط و افلاطون، بقاي روح را به گونه تناسخ و انتقال آن از كالبدي به كالبد ديگر در عالم دنيا مطرح كرده‌اند. دسته‌اي ديگر معاد اديان الهي ـ يعني انتقال روح به عالم ماوراء طبيعت ـ را پذيرفته‌اند. معادباوران، به ويژه متكلمان و فيلسوفان الهي، براي دفاع از اصل معاد و شفاف‌سازي آن، به تبيين و ابطال تناسخ مشهور پرداخته‌اند. سهروردي، نخست به محال بودن تناسخ باور داشته است؛ ولي به نظر مي‌رسد وي در گام بعدي با قائلان به تناسخ همراه شده است تا جايي که دلايل مشائيان بر رد تناسخ را پاسخ مي‌دهد. اما در ديدگاه واپسين خود، دلايل قائلان به تناسخ و دلايل منکران آن را ناکافي دانسته و موضوع را با ترديد به پايان مي‌برد. ملاصدرا در معادشناسي خويش به صورت گسترده از راه ارائه دلايل عقلي، از جمله براهين قوه و فعل، به ويژه برهان حركت اشتدادي به ابطال تناسخ پرداخته است. وي قرائت‌هاي مختلف از تناسخ و نيز انواع تناسخ مطلق، أعم از صعودي و نزولي آن را قابل دفاع عقلاني نمي‌داند. هماهنگي مباحث و استواري دلايل ملاصدرا موجب برتري تبيين وي نسبت به ديدگاه سهروردي شده است.

در ميان صفات خدا، بحث از «اراده»، از ديرباز، مورد توجه و عنايت فيلسوفان و انديشمندان قرار گرفته است. در اين ميان، ملاصدرا به عينيت صفات با ذات و همچنين وحدت صفات با يکديگر قائل شده است و حق‌تعالي را چه در مرتبه ذات و چه در مرتبه فعل، مريد مي‌داند و با استناد به براهيني مانند برهان «صديقين» و برهان «بسيط الحقيقه» به اثبات اين مسئله مي‌پردازد. از منظر معناشناسي، او معتقد است اراده خداوند، همان علم او به نظام احسن است که عين ذات او و عين داعي است. برخلاف صدرالمتألهين، علامه طباطبايي اراده را تنها صفت فعل دانسته و برگرداندن آن به علم را صحيح نمي‌داند. وي از طريق لوازم فعل، اراده را براي خداوند اثبات مي‌کند. با وجود اين، در بحث «مشيت»، هر دو فيلسوف، خداوند را چه در مقام ذات و چه در مقام فعل داراي مشيت مي‌دانند و قائل به مشيت تکويني و تشريعي حق‌تعالي هستند.

بدون شک سعادت مطلوب همه‌ی انسان‌ها است. نظر ملاصدرا در باب سعادت مبتنی بر مسائل بنیادین فلسفه‌ی او یعنی اصالت وجود و تقدم وجود بر ماهیت است. اما علامه، خدا شناسی را اولین مسأله فلسفی می داند، و راه رسیدن به سعادت را شناخت خدا و عمل بر طبق دستورهای او معرفی می کند. از نظر استاد مطهری منتهای سعادت این است که انسان در ناحیه عقل و فکر داراى محکم‌ترین اطمینان‌ها و در ناحیه احساسات و قلب داراى پاک‌ترین نیت‌ها و در ناحیه عمل‏ داراى نیکوترین عمل‌ها باشد. ملاصدرا سعادت را رسیدن به ساحت وجود بر محور معرفت و حکمت نظری می‌داند و از قرب الهی نیز در همین چارچوب صحبت می‌کند. ملاصدرا و بیشتر حکیمان مسلمان شناخت خداوند و کسب معارف الهی (حکمت نظری) و کسب دانش عملی و معارف اخلاقی (حکمت عملی) را از مهم‌ترین عوامل سعادت و جهل به این معارف و دنیازدگی را از موانع رسیدن به سعادت دانسته‌اند. اما تأثیر عمل بر سعادت و کمال نهایی انسان کمتر مورد توجه بوده است که در این رساله با جستجو در آثار ملاصدرا، علامه طباطبایی و استاد مطهری مورد بررسی قرار می‌گیرد.