جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

زبان عرفانی از لغات و اصطلاحات عرفانی که بار اصلی معنا را بر دوش می‌کشند و فهم صحیح ادبیات اصیل عرفان فـارسی در گرو تشخیص این اصطلاحات است، مشحون است. در این پژوهش تلاش می‌گردد تا چهار کتابِ عرفانی اسرارالتوحید، حدیقه‌الحقیقه، تذکره‌الاولیاء و عوارف‌المعارف بررسی شده و ضمن استخراج معانی بدست آمده از هر اصطلاح عرفانی و شواهد موجود در کتب مذکور، سیر تحوّل معانی آن تعابیر عرفانی با روش توصیفی- تحلیلی بررسی گردد. مطالعه در آثار فوق، بیانگر این مهمّ است که معارف صوفیان به مرور زمان تکامل یافته، در انتقال این معانی، قالب زبان نیز از نوعی سیر تکاملی تبعیت نموده است. عرفا برای بیان درست و دقیق مفاهیم و معانی تازه عرفانی، یا واژه‌هایی جدید آفریده و وضع کرده‌اند و یا بر تن واژه‌های متداول قدیمی، معانی جدیدی پوشانده‌اند.

آداب و مناسک در رهبانیّت مسیحی و تصوّف اسلامی شباهت هایی دارند. در رهبانیت مسیحی، کتاب قاعده نامه بندیکت به موضوع آدابِ رهبانی پرداخته است.بندیکت قدیس در حدود 480 میلادی در نورسیا ایتالیا متولد شد و در حدود 547 میلادی در شهر مونتکاسینو ایتالیا در گذشت. او بنیانگذار دیرهای متعدّدی در ایتالیاست و همچنین معروف ترین قاعده نامه رهبانیت اثر اوست.این کتاب نسبتاً کوچک از یک مقدمه و 73 باب تشکیل شده است. دستورات این قاعده نامه درباره ساختار، اداره و مدیریت دیر و همچنین درباره حیات روحانی و دنیوی راهبان به مدت 15 قرن معتبر و عملی بوده است.در واقع این کتاب قاعده نامه بندیکت بود که نظام رهبانیت اروپا را قالب ریزی کرد و در نسل های متمادی برای راهبان و راهبه ها مورد احترام بود. در این کتاب به شیخ دیر و سایر مسئولان صومعه توصیه هایی می شود و فضائل اصلی رهبانیت معرفی می گردد، فضائلی از قبیل: اطاعت، سکوت ، تواضع و غیره .اما در تصوّف کتاب های متعدّدی درباره آداب وجود دارد. از جمله کتاب «عوارف المعارف سهروردی». سهروردی از بزرگان مشایخ متصوّفه ایران است که در آغاز تحصیلاتش، به آموختن حکمت و فلسفه و کلام علاقه مند بوده اما سپس به تصوّف و عرفان روی آورد. تأثیر وجود شیخ در نشر و توجیه و تنزیه تصوّف فوق العاده و پر حاصل بود . ایشان در کتاب عوارف المعارف به آداب سیر و سلوک عارفان و سنن و معارف صوفیان پرداخته است. کتاب فوق مشتمل بر یک مقدّمه کوتاه و شصت و سه باب است از جمله ابواب کتاب می توان به عناوین زیر اشاره نمود: منشأ علوم صوفیان، شرح حال صوفیان و اختلاف در طریقت آنان، ماهیّت تصوّف، ادب و جایگاه آن در تصوّف، آداب حضرت الهیّت، آداب و مقدّمات طهارت، آداب خوردن طعام ، آداب پوشیدن لباس ، آداب نوم و ... . در مقایسه آداب این دو طریق صوفیانه می توان موارد زیر را در کنار هم قرار داد. مثلاً تعداد اوراد در هنگام شب زنده داریدر رهبانیّت با آداب نوم در تصوّف، مقدار مناسب غذا در رهبانیّت با اَکل در تصوّف، لباس و کفش برادران در رهبانیّت با خرقه در تصوّف، ایّام صیام و پرهیز در رهبانیّت با آداب صیام و روزه در تصوّف، صومعه، دِیر و کلیسا در رهبانیّت با خانقاه در تصوّف و ... قابل مقایسه می باشد. کلیدواژگان: رهبانیّت مسیحی، بندیکت، قاعده نامه، تصوّف، عوارف المعارف، سهروردی، آداب، مقایسه.

رساله حاضر در حقیقت فرهنگ نامه ای است که با استخراج کلیه اصطلاحات عرفانی از سه کتاب (شرح تعرف، ترجمه رساله قشیریه و ترجمه عوارف المعارف) تهیه و تنظیم شده است. البته ابتدا در مورد این سه کتاب و مطالب آن ها توضیحاتی آمده است.

دستیابی به عمق معانی متون صوفیه بدون دانستن مفاهیم اصطلاحات مندرج در آنها میسّر نیست .فرهنگ های مصطلحات عرفا به مثابه کلید های درک متون صوفیه نقشی اساسی دارند . این فرهنگ ها برای یافتن سیمای مطلوب نزد کاربران و کارآمدی بیشتر، راه پر فراز و نشیبی را پشت سر نهاده اند. با جستجوی نقاط ضعف و قوّت فرهنگ ها و شیوه های تدوین آنها معیارهایی که نویسندگان خود را ملزم به رعایت آن دانسته اند، آشکار می شود و سر مشق ها و سر چشمه های تدوین فرهنگ های امروزی تعیین می گردد. این تحقیق کوشیده است تا با معرّفی فرهنگ های مصطلحات عرفا از قدیمترین ایام تا قرن هشتم، سیر تحوّل فرهنگ نویسی و عوامل مؤثّر بر روند آن را در طی این دوران بررسی نماید. پژوهشگر پس از ارایه تعاریف و جستجوی بنیاد های نظری تألیف فرهنگ و معرفی فرهنگ های تألیف شده، به ارزیابی هر کدام پرداخته است. بر اساس استقصایی که در فرهنگ های مختلف قدیم و جدید انجام شده است ملاحظه می شود که فرهنگ ها با سه معیار عمومی قابل بررسی اند: حجم فرهنگ؛ شیوة عرضة اطلاعات؛ دیدگاه نویسنده در گزینش واژگان برای انتخاب معانی خاص؛ موارد فوق از معیارهایی است که پژوهشگر برای ارزیابی فرهنگ ها برگزیده است. زیرا این معیار ها با عینی و قابل اندازه گیری کردن مفاد فرهنگ ها شیوه عرضه اطلاعات را بر اساس دیدگاه نویسنده و توجه مخاطبان و کاربران فرهنگ مدّ نظر قرار می دهد و به پژوهشگر امکان می دهد تا به سابقه تاریخی و سیر تطوّر اصطلاح در فرهنگ های مختلف در گذر زمان و یا دردوره ای خاص توجه نماید. پژوهشگر در این تحقیق با تقسیم بندی کتب بر اساس میزان توجه نویسندگان به اصطلاحات از نظر اختصاص تمام یا بخشی از کتاب خود به آن؛ به بررسی فرهنگ ها به ترتیب تاریخ تألیف پرداخته است. در محدوده زمانی تحقیق تعداد قابل توجهی کتاب حاوی اصطلاحات عرفا موجود است . برخی از آنها عنوان فرهنگ ندارند ولی فواید فرهنگ از هر کدام مستفاد می گردد . نظیر صد میدان ، منازل السّایرین ، نهج الخاص، مشرب الارواح و ... و برخی دیگر مشخصاً برای شرح اصطلاحات عرفانی تألیف شده است نظیر اصطلاحات الصوفیه عبدالرزاق کاشانی، اصطلاحات الصوفیه ابن عربی، رشف الالحاظ و ... . این گونه کتب در این بررسی به عنوان پیشفرهنگ نامگذاری شده است. در برخی دیگر از کتاب ها بخشی از مندرجات به شرح مصطلحات عرفا اختصاص یافته است و در حقیقت سرمشق اولیه فرهنگ نویسی همین گونه کتاب ها است. نظیر اللمع، رساله قشیریه، کشف المحجوب ، عوارف المعارف و... که در این تحقیق با عنوان فرهنگواره به آن پرداخته شده است . گروهی از قدیم ترین کتاب های حاوی اصطلاح، پیکره زبانی اصطلاحات عرفانی را تشکیل می دهند که با عنوان گنجینه شواهد در این تحقیق نامگذاری شده است . نظیر آثار شقیق بلخی ، حارث محاسبی ، حکیم ترمذی و ... پژوهشگر در تحلیل عوامل مؤثر بر فرهنگ نویسی به بنیادهای نظری پدید آمدن اصطلاحات عرفانی و تاریخچه اولین اصطلاحات نظر افکنده است و تأثیر جریان های فکری و اجتماعی در فراهم کردن بسترهای بروز رمزها و مصطلحات عرفا و لزوم تألیف مجموعه های حاوی اصطلاح را بررسی کرده است. نتایج به دست آمده در راستای اهداف تعیین شده مبتنی بر سه محور است: 1- وجود سیر تکاملی در روند فرهنگ نویسی اصطلاحات عرفا ؛ 2- تعیین معیار های فرهنگ نویسی بر مبنای بررسی نقاط ضعف و قوت فرهنگ های قدیمی ؛ 3- تبیین عوامل مؤثر بر شتابندگی و کند خیزی فرهنگ نویسان ؛ علاوه بر آن پژوهشگر با فراهم آوردن اطلاعاتی پیرامون متون عرفانی و معرفی کتاب های کمتر شناخته شده، زمینه های تحقیق درباره اصطلاحات را برای پژوهشگران دیگر فراهم آورده است و راهکارهایی نیز برای رفع موانع موجود برای بررسی های تاریخی سیر اصطلاحات و پیشنهادهایی برای تدوین فرهنگ های اصطلاحات ارایه داده است