مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

امپراتورى عثمانى آخرین خلافت اسلامى محسوب مى ‏شد که بر مناطق ترکیه امروزى، بخش وسیعى از بالکان در اروپا، بخش عربى خاورمیانه و شمال آفریقا از جمله سرزمین فلسطین استیلا داشت. خلافت عثمانى‏ ها در دنیاى اسلام (اهل سنت) حدود پنج قرن به طول انجامید (از سال 1299 - 1918 م). ظهور عثمانى ‏ها سبب انتقال خلافت از اعراب به ترکان عثمانى شد. وجود رقابت‏هاى استعمارى بین دولت‏هاى روس، انگلیس و فرانسه و نقش استراتژیک عثمانى سبب شد تا سرزمین ‏هاى این امپراتورى مورد طمع قدرت‏هاى اروپایى قرار گیرد. ورود اندیشه ‏هاى ناسیونالیستى به امپراتورى عثمانى و تحریک اعراب به دست قدرت‏هاى اروپایى و از سویى پوسیدگى درونى عثمانى و ظهور ترکان جوان، بستر مناسبى براى فرو پاشى خلافت اسلامى فراهم ساخت و با تلنگر جنگ اول جهانى، «بیمار اروپا» از پا در آمد.

پژوهش حاضر با تکیه بر قرآن به دنبال پاسخ به این پرسش‏ها است که آیا قرآن براى طبقات اجتماعى در جامعه مشروعیت قائل است؟ این طبقات چه ویژگى و چه تأثیرى در جامعه دارد؟ این پژوهش، ضمن تعریف از طبقات اجتماعى و ارائه دسته‏بندى‏هاى مختلف معتقد است که قرآن نه تنها در صدد آن نیست که وجود طبقات اجتماعى و برخورداران از مزایاى مادى را مشروعیت بخشد، بلکه در صدد بى‏ارزش نشان دادن تنعمات صرف مادى و بیان ثبوت ارزش براى تقرب به خدا و برخوردارى از رحمت الهى است.

از دوره مشروطیت به بعد شاهد غلبه گفتمان جدیدى در فقه سیاسى شیعه یعنى «تعطیل نبودن حکومت در عصر غیبت» و به تبع آن، کنار رفتن گفتمان «تعطیلى حکومت در عصر غیبت» هستیم. این تحول گفتمانى در فقه سیاسى در پى شکل ‏گیرى اجتهاد جدیدى در فقه شیعه مطرح شد و بر عرصه علمى شیعه تسلط یافت. عوامل عمده شکل‏ گیرى آن را مى‏توان بسط تحقیقات اصولى، تأثیر مکتب ملاصدرا، افزایش نفوذ اجتماعى فقها و ناکار آمد دانستن نظام استبدادى از سوى فقها، دانست.

اهمیّت این تحقیق، از آن روست که یکى از مبادى شناخت و سنجش فرهنگ سیاسى قرآن به شمار مى‏رود. در نظر حجه‏الاسلام والمسلمین کورانى، اصطلاح سیاسى در قرآن کریم، کلمه یا عبارتى است که بُعد سیاسى در آن غالب یا آشکار باشد. بنابراین واژه‏هاى «ابرار و فجّار» اصطلاح سیاسى نیستند، امّا «اصحاب الیمین» و «اصحاب الشمال» سیاسى است. در پژوهش حاضر، بعد از بیان روش تحقیق در فرهنگ و اصطلاحات سیاسى قرآن، چند اصطلاح با توجه به آیات الهى تبیین و تحلیل شده است.

مقاله حاضر براساس رهیافت درون دینى تلاش مى‏کند به این دو پرسش پاسخ دهد: آیا مى‏توان به طرح مفهوم آزادى در قرآن پرداخت؟ چگونه مى‏توان با بهره‏گیرى از یک مدل نظرى خاص، به تحلیل مفهوم آزادى از دیدگاه قرآن پرداخت؟ بررسى آیات قرآن نشان مى‏دهد که از دیدگاه قرآن، انسان با برخوردارى از ویژگى‏هایى همچون جانشینى خداوند، فطرت الهى، شخصیت مستقل و آزاد، اختیار و اراده، عقل به عنوان فاعل آزادى (مؤلفه اول)، انسان‏هاى دیگر، امیال و هواهاى نفسانى و طبیعت به عنوان مهم‏ترین موانع آزادى (مؤلفه دوم) و توحید و عدالت، شناخت و تکامل انسان به عنوان بهترین اهداف آزادى (مؤلفه سوم) دانسته شده‏اند. در نتیجه مى‏توان گفت از دیدگاه قرآن، انسان براى رسیدن به رشد و تکامل باید از دخالت و سلطه انسان‏هاى دیگر، امیال و هواهاى نفسانى و طبیعت آزاد و رها باشد.

تجربه دو پدیده انقلاب و اصلاحات در ایران پس از پیروزى انقلاب اسلامى موضوع قابل پژوهش از ابعاد مختلف است. این نوشتار در پى‏بررسى گونه‏شناسى مفهوم و کاربرد واژه اصلاح در قرآن کریم، روش‏ها و تاکتیک‏هاى اصلاح فرد و جامعه از منظر وحیانى، و نیز بررسى رابطه اصلاح و انقلاب است. از منظر قرآن کریم، اصلاح، شالوده حرکت سالم سازى فضاى زیست آدمى است و در جریان اصلاحى پیامبران ریشه دارد. اصلاح با دو مفهوم آشتى دادن و رفع موانع و مفاسد، به طور مطلق در قرآن به کار رفته و کاربرد روش‏هاى متنوع فرهنگى و غیرفرهنگى، بسته به میزان، نوع و درجات فساد و مفسدین، براى رفع مفاسد و تبدیل نقاط ضعف و کاستى‏ها به نقاط قوت و کمال در ابعاد مختلف اقتصادى، اجتماعى، سیاسى و فرهنگى توصیه شده است و سرانجام این که اصلاح نه یک شیوه تحول در برابر انقلاب است، بلکه انقلاب یکى از روش‏هاى ایجاد اصلاح است.

این گفت ‏وگو به همت پژوهشکده اندیشه سیاسى اسلام صورت پذیرفته، و آقاى سید صادق حقیقت آن را بازنویسى کرده است. پیش از این در شماره‏هاى 7 و 9 نیز گفت ‏وگوهایى در زمینه موضوع مذکور شده بود.

پیدایى گرایش‏هاى نقلى و عقلى در میان مسلمانان ناشى از توجه خاص هرکدام به برخى از آیات بود که این آیات، برخى مؤید عقل هستند و بعضى مؤید تعبد. این اختلاف نگرش به قرآن، سبب شکل‏گیرى دو مکتب معتزله و اشاعره در اهل سنت و دو گرایش اصولیون (عقل‏گرایان) و اخباریان (نقل‏گرایان) در شیعه شد که خود زمینه بسیارى از منازعات مذهبى، اجتماعى و حتى سیاسى را فراهم ساخت. فرآیند تطور نگرش عقل‏ گرا در مذهب امامیه از قرن چهارم و از حوزه بغداد آغاز شد و با غلبه بر مکتب قم و رى، سیطره علمى و عقیدتى خود را تا قرن یازدهم استمرار بخشید؛ اما تحولات علمى و سیاسى در این دوره، سبب احیاى اندیشه اخبارى‏گرى در جوامع علمى شیعه شد، به طورى که در قرن دوازدهم در اکثر جوامع علمى ایران، عراق و بحرین، گرایش ‏اخبارى‏گرى غلبه یافت؛ ظهور علامه وحید بهبهانى و اقدامات علمى و عملى گسترده او، و نیز تلاش‏هاى شیخ مرتضى انصارى سبب افول این جریان شد.