مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

نظریه ولایت فقیه مهم‏ترین دستاورد اندیشه سیاسى مکتب شیعه است که در عصر غیبت، فقها درباره آن نظریه پردازى کرده‏اند. آیة اللّه‏ سیدعبدالحسین ‏لارى در ضمن حاشیه‏اى بر مکاسب شیخ انصارى، رساله «ولایة الفقیه» را نگاشته و در آن به بحث درباره ولایت فقیه پرداخته است. سید لارى معتقد است فقیه علاوه بر ولایت و قدرت تصرف عمومى، داراى مناصب متعددى است که همه آنها، ریشه در مناصب ائمه علیهم ‏السلام دارند. مهم‏ترین مناصب فقیه از نظر سید عبارتند از: دخالت در امور حسبیه، حق اجتهاد و استنباط احکام الهى در زمینه افعال مکلفان، منصب قضا، ریاست، خلافت و حکومت بر مردم.

دولت در جامعه اسلامى، همانند دیگر جوامع بشرى، نه تنها بیانگر وجود مجموعه ‏اى از نهادهاست، بلکه حاکى از وجود نگرش‏ها و شیوه‏ هاى خاصى از اعمال و رفتار است که مدنیت اسلامى خوانده مى‏ شود؛ اما فهم کامل شکل و ساخت دولت عمدتا نیازمند درک نظریه ‏هاى کلانى است که هدف آنها تعریف، توصیف و توضیح واقعیت دولت است. هر یک از آنها طرحى هستند که ماهیت دولت را در جهان اسلام معنا مى ‏کنند و احتمالاً نیز طریقى براى عمل تجویز مى‏ کنند. در این راستا مجموعه ‏اى به نگارش در آمده که به شناخت، مقایسه و سنجش نظریه ‏هاى مختلف دولت در اسلام، با توجه به الگوى «تحلیل سیستمى» مى ‏پردازد، که بخش نخست آن، به سیماى عمومى و مختصات کلى نظام سیاسى در اسلام اختصاص یافته است.

شناخت عمیق طالقانى از استبداد باعث شد که ایشان در سیر تکاملى نظریه حکومتى خود، مدل شوراها را به منظور تأمین حقوق مردم و مشارکت سیاسى آنها ارائه دهد. مبانى دینى مدل ایشان در شوراها ـ اعم از شوراى روستاها، استان‏ها و مجلس شوراى اسلامى ـ آیات قرآن و سیره نبوى و علوى است که به مردم حق مى ‏دهد با حضور در شوراها به اهداف متعالى انسانى و اجتماعى برسند. طالقانى در مقایسه میان مدل شوراها و مدل پارلمان، معتقد است در پارلمان حکومت به دست گروه‏ هاى قدرتمند است، در حالى که شوراها حضور عامه مردم و مشارکت آنان در قدرت سیاسى را تضمین مى ‏کند.

شیخ شمس الدین محمد بن مکى عاملى معروف به شهید اوّل از فقهاى بزرگ شیعه جبل عامل در عصر ایّوبیان است. ترویج تشیع در محیطى ضد شیعى و برقرارى روابط با سربداران خراسان سبب زندانى شدن و شهادت وى شد. شهید اوّل با تکیه بر رابطه عقل و شرع و جایگاه عقلانیت در احکام شرعى به طرح آراى سیاسى در حوزه فقه شیعه پرداخته و ضرورت و خاستگاه حکومت را از این منظر مورد بررسى قرار داده است. از منظر ایشان، حکومت مطلوب، در حکومت پیامبر و امام معصوم و در عصر غیبت در ولایت فقیه واجد شرایط تجلى یافته و داراى اختیارات گسترده ‏اى است. نقطه عطف اندیشه وى در شرایط عزل حاکم و لزوم بر کنارى وى در شرایط خاص است. جایگاه مردم در عرصه قدرت سیاسى و روابط متقابل فرد و دولت از دیگر مباحث مورد تأمل وى مى ‏باشد.

در مقاله حاضر نمونه‏هایى از ارتباط و همکارى فقیهان با حاکمان جور در قالب پذیرش نقابت و ولایت از جانب آنان مورد بحث قرار گرفته است. به نظر نگارنده این همکارى‏ها برپایه‏هاى نظرى و مبانى فقهى این علما استوار بوده است. از امعان نظر در سخنان و آثار فقهى علماى این دوره، روشن مى‏شود که مبناى اصلى همکارى و پذیرش ولایت از حاکمان جائر، اصل ولایت فقیه بوده است.

پیش از این سوره اعراف را بر اساس مفاهیمى که ارائه مى ‏کند به سه بخش تقسیم کردیم. چارچوب نظرىِ بحث و تجارب پیامبران پیشین مباحثى بودند که در قسمت گذشته سوره اعراف مورد بررسى قرار گرفتند. اکنون به بخش سوم سوره اعراف یعنى تجربه قریشیان در مکه خواهیم پرداخت. توجه و التفات آیات این سوره به قریش به صورت مجموعه آیاتى متمرکز و منسجم صورت نگرفته، بلکه این التفات در سراسر سوره و ضمن تجارب پیامبران پیشین و فرجام امم به صورت اشارات پراکنده و مداوم محقق شده است. با جمع‏آورى و بررسى این آیات به عنوان خطاب الهى که تجارب پیامبران پیشین و تطور تحقق دین در طور تاریخ را مدّ نظر دارد ملاحظه خواهیم کرد که چگونه درون چارچوب فلسفه سیاسى ‏اى که مبناى حرکت پیامبر و یارانش است فلسفه تاریخ قرآن حضور دارد. در این‏جا سه دسته از آیات سوره اعراف را که مخاطب آنها قریش هستند، بررسى مى ‏کنیم تا پس از آن، التفات آیات مکى به قریش را در دیگر سوره‏هاى مکّى مورد توجه قرار دهیم.

با عنایت به خاتمیت و جاودانگى دین اسلام و تلاش مغرضانه دشمنان آن براى ضربه زدن، این سؤال مطرح مى‏شود که رفتار سیاسى پیامبر در خصوص بسط دین خود و مقابله دشمنان و مخالفان چگونه بوده است. در این مقاله، به سه نوع رفتار پیامبر در سیاست خارجى یعنى «دعوت»، «جنگ و دفاع» و «صلح» اشاره شده و جایگاه هر یک تبیین گردیده است؛ البته رفتار مبتنى بر دعوت، به دلیل جایگاه ویژه‏اش در سیره پیامبر، بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

قرآن کریم در زمینه مسائل سیاسى در حد بیان کلیات و چارچوب‏هاى کلان سیاست خارجى بسنده کرده‏است، این کلیات را اصول سیاست خارجى نامیدیم و تحت چهار عنوان «اصل نفى سبیل»، «اصل دعوت یا جهاد»، «اصل عزت دینى» و «اصل پاى‏بندى به معاهدات بین المللى» درباره آنها به بحث پرداختیم. یاد آور شدیم این اصول چارچوب کلان سیاست‏گذارى خارجى دولت اسلامى را سامان مى‏دهند و دولت اسلامى نمى‏تواند در سیاست خویش آنها را ندیده انگارد.

شناخت قرآن و مقاصد آن، همان‏گونه که براى مؤمنان و معتقدان به آن لازم و ضرورى است، براى عالمان رشته ‏هاى مختلف علوم انسانى به ویژه علوم سیاسى نیز فرض و حتمى است. معتقد به قرآن، مقاصد و اهداف قرآن را مى‏شناسد تا بدان عمل کند و جامعه شناس، روان‏شناس، اقتصاد دان، حقوق‏دان، مورخ و... مقاصد و اهداف قرآن را مى‏ شناسد تا از تأثیرات آن بر روح و روان و رفتار فردى و اجتماعىِ معتقدان به آن آگاه گردد. البته تفکیکى که صورت گرفت صرفا در بعد نظر است، زیرا چه بسیار عالمانى که خود مؤمن و معتقد به قرآن بوده، همان گونه که گروهى از معتقدان به قرآن از اهداف و مقاصد آن بى ‏اطلاع یا کم اطلاع هستند.