مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تلقی عصر حاضر به عنوان عصر عقل گرایی، اهمیت پرداختن به مقوله عقلانیت و لزوم توجه به آن را به وضوح نمایان می سازد. با توجه به اهمیت و گسترش مطالعات میان رشته ای در حوزه قرآن کریم، در این پژوهش با دو رویکرد فلسفی و قرآنی به تبیین عقل و عقل گرایی و بیان تفاوت این مقوله از دیدگاه قرآن و فلسفه می پردازیم.با بررسی نظرات فلاسفه و نیز کاوش در آیات قرآن که ناظر به این مساله است، می توان دریافت که عقل فلسفی ابزاری برای معرفت است که کاربردش ادراک کلیات است؛ بر خلاف عقل قرآنی که به نحو کاربردی، سعی دارد از پدیده های جزیی و ظاهری به اموری کلی و مهم منتقل شود و میان جزییات و کلیات پیوند برقرار سازد.

بناء عقلاء دو گونه مساله را فراروی اصولیان قرار داده است: مسایل سنتی و مسایل نوین. تنوع و تحول پذیری بناء عقلاء، همتا آفرینی، جهانی شدن، مفهوم سازی های تجددگرایانه و پساتجددگرایانه از عقل نمونه ای از چالشهای نوینند. بناء عقلاء حداقل به دو مفهوم عقل و اعتبار جماعت تحلیل می شود. اصولیان در تفسیر عقل به دو گفتمان مشهور انگاری منطق دانان متقدم و عقلی و ذاتی انگاری معتزلیان مسبوقند. نظریه دوم که تحسین و تقبیح را در زمره گزاره های یقینی منطقی می داند از تبیین سر اخذ مفهوم جماعت در بناء عقلاء عاجز است. اعتبار جماعت در تفسیر حسن و قبح می تواند بر نظریه فطرت استاد مطهری و یا مفهوم روان شناختی میراث جمعی استوار باشد. توجه به نظریه وحدت در کثرت در تفسیر تجارب و اعتبارات بشر می تواند به وحدت در اعتبار حسن و قبح رهنمون شود. اعتبار جماعت در عصر جهانی شدن به منزله بناء عقلاء در دهکده جهانی اساس اخلاق جهانی قرار گرفته است. بر اساس چنین مفهوم سازی، چالشهای نوین در بناء عقلاء تحلیل روشنی می یابد.

موضوع عقل، تعریف، ماهیت و کارکرد آن در وجود انسان و جایگاهش در معارف بشری از مهمترین موضوعات دانش فلسفه است. فلسفه یونانی از طریق مدارسی چون جندی شاپور و ... به جهان اسلام راه یافت و موافقت ها و مخالفت هایی را در جهان اسلام برانگیخت. صوفیان را باید از مخالفان یا منتقدان خرد فلسفی دانست. انتقادهای آنان در متون عرفانی اعم از نظم یا نثر به ویژه از قرن پنجم و ششم به بعد فزونی گرفت. به نظر می رسد صوفیان و عارفان نزدیک به صدر اسلام به جز محاسبی و احمدبن ابی الحواری دریافت درست و مشخصی از عقل نداشته اند. ذوالنون بین عقل و تکلیف، به تلازم قائل بود و مستملی بخاری عقل را ابزار علم می دانست. دیگر صوفیان، عقل را به عنوان ممیز در حوزه اخلاقیات و ناصح، اگر به دنبال رضای خدا باشد، به حساب می آوردند، ولی اکثر قریب به اتفاق آنها عقل را آلت عبودیت می دانستند و تضادی که در قرون بعدی بین عقل و عشق در سخن عارفان دیده می شود تا قرن پنجم چندان چشمگیر نیست.

‫اين تحقيق از يك مقدمه و سه بخش با اين مباحث تشكيل يافتهاست: مقدمه (كليات تحقيق): اهميت و ضرورت و فايدهىِ تحقيق، روش تحقيق، پيشينهىِ تحقيق، سئوال اصلى و اهداف تحقيق، محدوديتها؛ بخش اول، عقل: مفهوم عقل در لغت، تعريف عقل در كلام و فلسفه و عرفان، تعريف عقل در قرآن و روايات و تفاسير (علم و فهم، قوهىِ تشخيص و تميز حق از باطل و خير از شر، بازدارنده از گمراهى)، محل عقل، احكام و كارهاى عقل (ادراك، ايمان، فكر، تذكر، بصيرت)؛ بخش دوم، قلب: مفهوم قلب در لغت، تعريف لغت در كلام و فلسفه و عرفان، تعريف قلب در قرآن، روايات و تفاسير، احكام و صفات و آفات قلب (قلب سليم، قلب منيب، تذكر و ذكر، امتحان قلب براى تقوى، ختم و طبع و رين در لغت و قرآن)؛ بخش سوم، رابطهىِ عقل و قلب: ارتباط عقل و قلب در قرآن، مدح و ذم عقل و قلب، اتحاد، تباين يا اختلاف عقل و مراتب اين دو، تعقل و ايمان (رابطهىِ ايمان با تعقل، ايمان اختيارى است، رابطهىِ عقل و ايمان از ديدگاه متكلمانمسيحى و اسلام، رشد ايمان در گرو رشد عقل)، حجيّت عقل و قلب."