مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

گفتاري بودن زبان قرآن، از جمله مباحث روزآمد در حوزه‌ زبان‌شناسي قرآن است که مجادلات و بحث‌هاي بسياري را در ميان صاحب‌نظران پديد آورده است. پژوهشگر غير مسلمان آمريکايي، دکتر ويليام آلبرت گراهام، در بخشي از کتاب خود با عنوان «فراسوي واژه‌ مکتوب، جنبه‌هاي شفاهي متن مقدس در تاريخ مذهب»، گفتاري بودن قرآن را بررسي كرده است. پژوهش حاضر که به شيوة توصيفي‌ـ تحليلي صورت پذيرفته و داده‌هاي آن نيز به روش کتابخانه‌اي گردآمده، به تبيين و تحليل برداشت گراهام از گفتاري بودن قرآن پرداخته است. نتيجة به دست آمده نشان مي‌دهد که محقق در چارچوب يک «طيف بيان»، قرآن را هم‌زمان، هم يک مجموعه‌ گفتاري و هم يک متن نوشتاري مي‌شناسد؛ اما با توجه به قرائني و به‌ويژه با در نظر گرفتن نحوة عملکرد شفاهي آن در جامعه‌ اسلامي، وجه اصلي و غالب آن را «گفتاري» مي‌داند.

مقاله حاضر با روش توصيفي‌ـ تحليلي بر آن است در يک فرايند منظم و منطبق بر نظريه حوزه معنايي (وايسگربرـ ترير)، رابطه حوزه معنايي «نکاح» با مقوله «ايمان» را در آيات مربوط به نکاح بررسي نمايد. واژه نکاح در قرآن از نظر معناي اساسي در همان معناي عصر پيش از نزول به کار رفته است. واژگان حوزه معنايي «نکاح» در قرآن شامل «أيامي، ازواج، ذريه، طلاق، زنا و...» با مقوله ايمان و حوزه معنايي آن نظير «تقوا، عفاف، سکينه، خبيث، شرک و...»، گاهي به شيوه همنشيني و گاهي به شيوه متداعي و گاهي نيز بر اساس تقابل معنايي با يکديگر پيوند خورده و از بار عاطفي‌ـ اخلاقي و حقوقي ويژه‌اي برخوردار گرديده و دستخوش توسعه معنايي شده است و بدين ترتيب بافت درون‌متني آيات، چگونگي گسترش لايه‌هاي معنايي امر نکاح و معيار حقيقي تشکيل خانواده قرآني را نشان مي‌دهد.

عدادي از مستشرقان، چندي است با پيش‌فرض وقوع خطا در مصحف عثماني، به دنبال اصلاحات و تغييراتي در متن قرآن کريم برآمده‌اند. از جمله اين افراد، جيمز بلمي است که با همين پيش‌فرض سعي در بازخواني فقراتي از قرآن داشته است. تعدد تحقيقات جيمز بلمي در مورد اصلاح واژگان قرآن، وي را به عنوان يکي از مستشرقان صاحب‌نظر در اين حوزه مطرح کرده است. واژۀ «أبّا» در آيۀ «وَفَاکهَةً و أبّاً» (عبس:31)، از جمله واژگاني است که جيمز بلمي آن ‌را نامفهوم و تصحيفي از واژۀ «لبّا» دانسته که خطاي دست کاتب آن ‌را اشتباه ثبت کرده است. دلايل مورد استناد وي در اثبات اين مدّعا، تکامد بودن «أبّا»، اختلاف نظر مفسران در مورد معناي آن، عدم تناسب «أبّا» با سياق آيات و تناسب بيشتر واژۀ «لبّا» با سبک و سياق آيۀ مورد نظر است که در مقالۀ پيش رو اين دلايل نقد و بررسي شده‌اند.

يکي از واژه‌هاي نسبتاً پرکاربرد در قرآن مجيد، واژه «كلّا» است که 33 بار و در 15 سوره آمده است. ديدگاه رايج و مشهور، اين واژه را به معناي ردع دانسته و در همه جاي قرآن آن را «نه چنين است»، «هرگز» و نظير اينها معنا مي‌کند؛ در حالي که نحويان و مفسران درباره معناي اين واژه اختلاف زيادي دارند. اين پژوهش با روش تحليلي‌ـ توصيفي و با استفاده از منابع کتابخانه‌‌‌اي، نُه ديدگاه در معناي «كلّا» شناسايي و آنها را بررسي کرده است. معاني شناسايي شده براي «كلّا» عبارت‌اند از: «ردع و زجر»، «حقاً»، «ألا»، «لا»ي نافيه، «ردّ»، «إي»، «نعم»، «قسم» و «سوف». نتيجه به دست آمده در مقاله اين است که اولاً اصلي‌ترين معناي كلّا که در بيشتر 33 آيه قابل تطبيق است، معناي هشدار به مخاطب درباره جمله بعد از كلّاست؛ ثانياً با تأييد معناي ردع، اين واژه در قرآن ساختاري چندمعنايي دارد و در 11 آيه قابل حمل بر دو معناي ردع و زجر نسبت به جمله قبل و هشدار درباره جمله بعد است

اعتدال در اسلام مفهومي ارزشي تلقي شده است. چنين مفهومي بدون تعريف و شناخت معيار و حد و مرز آن، مي‌تواند دچار کج‌فهمي يا سوء‌استفاده واقع شود. پژوهش حاضر مي‌کوشد با رويکردي معناشناسانه، به بررسي نگرش قرآن دربارة پديده اعتدال و معيار آن بپردازد. بررسي آيات قرآن نشان مي‌دهد که هرچند واژة اعتدال در قرآن نيامده است، اما واژه‌هايي مانند عدل، حنف، قصد، اقتصاد و استقامت در برخي کاربردهاي قرآني، تداعي‌گر‌ مفهوم اعتدال‌اند؛ به‌عکس، واژه‌هايي مانند غلو، ظلم، جور و اسراف، با آن تقابل معنايي دارند. با بررسي معناشناسانة اين واژه‌ها به دست مي‌آيد که در قرآن واژه‌هاي معادل اعتدال، با مفاهيم پايه‌اي‌تري مانند توحيد، حق و عدل پيوندي عميق دارد. معيار و مرز اعتدال از منظر قرآن، التزام به توحيد، رعايت حق و عدل، و خارج نشدن از صراط مستقيم بندگي خداست.

قرآن کریم به آگاهی پیشین یهود از ویژگی­های پیامبر(ص) اشاره می‌کند و اقدامات یهود را ناشی از جهالت آنها نسبت به رسالت پیامبر(ص)نمی داند، بلکه به سبب کفر و نفاق آنها می‌داند. پس از قرآن، منابع تاریخی مانند المغازی محمد بن عمر واقدی (د. 207ه.ق)، السیرة النبویة عبدالملک بن هشام الحمیرى (د. 218ه.ق)، الطبقات الکبرى محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری (د.230ه.ق) و تاریخ الأمم و الملوک أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (د. 310ه.ق) به این موضوع اشاره می‌کنند. بررسی چگونگی بازتاب گزارش­های مربوط به آگاهی پیشین یهود از صفات و ویژگی­های پیامبر(ص)در قرآن کریم و منابع منتخب، مهم‌ترین هدف مقاله حاضر است که به شیوه­ مقایسه‌ای - تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که وجوه تشابه و تفاوت گزارش‌های قرآن و منابع منتخب تاریخی از جهت نگرشی، پردازشی و نگارشی در رابطه با آگاهی پیشین یهود از صفات و ویژگی­های پیامبر(ص)چیست؟ مقاله حاضر به این نتیجه رسیده است که در آیات مکی به‌صورت کلی به شناخت یهود از پیامبر(ص)اشاره می‌شود، اما در آیات مدنی شناخت یهود نسبت به پیامبر(ص) از طریق بیان صفات آن حضرت در تورات بیان می‌گردد. این درحالی است که منابع منتخب تاریخی ضمن پرداختن به حوادث و اتفاقات از تبیین و تحلیل علل و عوامل اصلی موضع گیری یهود غفلت می‌نمایند و این تفاوت در نگرش و در شیوه پردازش قابل ملاحظه است.

یکى از موضوعاتى که به لحاظ قرآن‌شناختى از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و مى‏توان گفت در زمان ما به‌صورت مسأله‌ای کلامى یا شبه‌کلامى مطرح شده است، موضوع «وحیانى بودن الفاظ و عبارات قرآن» است. این ادعا که تمامى الفاظ قرآن کریم اعم از حروف و کلمات عیناً وحى الهى است، مى‏بایست در قالبى علمى و استدلالى مطرح گردد. مقاله‌ی حاضر ضمن یادآورى گفته‏هاى تعدادى از متکلمین و حکماى اسلامى و دیگر اندیشمندان دینى و با استناد به برخى ادله عقلى، نقلى و به‌طور مشخص با استدلال بر شمار فراوانی از آیات قرآنى، در صدد اثبات این مطلب است، مدعایی که ناظر به یکی از اساسی‌ترین معتقدات اسلامی بوده و حائز اهمیت ویژه می‌باشد. گونه‌شناختی تلفیقی عقلی- نقلی و قرآنی و این‌که جایگاه لفظ در این بینش چگونه است، نگاه حاضر را فراتر از نگاه تعبّدگرایانه‌ی صرف به قرآن نموده است، بنابراین، این مقاله، پژوهشى است فلسفى - کلامى در حوزه‌ی وحى الهى و قرآن‌پژوهى که بر ادعاى وحیانى بودن الفاظ قرآن علاوه بر معانى آن، پافشارى دارد.

برکة (یا برکت) در اصل به معنای ثبوت، دوام و فزونی خیر است که در حال رشد و افزایش است. مشتقات این واژه در قرآن تبارک، بارکنا، مبارک، بورک و برکات است. واژة تبارک در هشت مورد برای خداوند و در یک آیه برای «اسم» پروردگار بکار رفته است. همچنین، ذات باری تعالی نی خود «برکة» مطلق است. گسترة معنایی مشتقات برکت، شامل برکت در نسل، برکت در سرزمین، خیرات انبیاء، آب باران، خانة خدا و کتاب خدا می باشد. از جمله عوامل برکت­زایی می­توان ایمان و تقوا، اطاعت خدا، صدقه دادن و...را نام برد و از جمله موانع آن نیز شرک، انکار کتاب خدا و انبیاءالهی، اسراف و عدم انجام وظایف مقرره، مانند: پرداخت زکات و خمس و سایر موارد شرعیه، است.

انسان خلق شده تا بندگی کند، خداوند و عظمتش را بی واسطه دریابد، در صفحه‌ی روزگار خود را از هرگونه قید و شرطی آزاد سازد، خویش را در محضر حق دیده و از طمع و افت‌های راه دوری جوید. مصادیق بندگی همانا عبادات است و شامل نماز، روزه، جهاد، حج، خمس، زکاه، امر به معروف و نهی از منکر، تولی و تبری است. مسلمان باید آنها را سرلوحه‌ی واجبات خود دانسته و به آن‌ها یقیناً عمل کند. باید از ابزار و اسباب عبودیت و بندگی که اولین قدم توبه است بهره جوید و سپس، شکر، نعمت، صبر، ذکر، توسل، دعا، توکل، اخلاص، رضای حق، تقوی، سجده و.... بهره جسته و اعمالش را به این اسباب مزین کند. از هر گونه آفت و موانع راه که سر منشاء آن هوی نفس است و سپس ابزارهایی چون، بخل، کبر، عجب، حسد، غضب، ریا، شرک، اصرار بر گناه، عدم ولایت.... را در بر می‌گیرد، بیزاری جسته، آن گاه در این فراز و نشیب به علاج بیماری پرداخته و با کمک ائمه اطهار (ع) و معصومین بتوان به سر منزل مقصود که همان کمان انسان و عبودیت است در نزد باری تعالی رسید.

قاعدة سیاق از مهمترین قرائن متصل برای فهم صحیح آیات الهی است که به معنای دقت در آیات قبل، بعد و توجه به آهنگ کلی آیات می‌باشد و دارای شرایطی مانند وحدت موضوعی آیات، ارتباط صدوری آنها و عدم تعارض با قرائن قویتر است. بیشترین کاربرد این قاعده در قرن چهاردهم قمری می‌باشد که در آثاری نظیر المیزان اثر علامه طباطبایی و فی ظلال القرآن از سید قطب مشاهده می‌شود. علامه بیش از 2000 مرتبه و سید بیش از 1890 مرتبه از واژة سیاق و مشتقات آن استفاده نموده‌اند. اگر چه علامه در به‌کارگیری این کلمه بیشتر از سید به جنبه‌ی کاربردی و علمی آن توجه کرده، ولی شاخصه‌ی تفسیری سید قطب تبیین وحدت موضوعی با استفاده از سیاق است. پس این قاعده نزد وی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. اما سید در به‌کارگیری قاعدة سیاق گاهی به خطا رفته، چنانچه در بررسی آیات پیرامون اهل بیت(ع) شرایط تحقق سیاق و روایات قطعی را نادیده گرفته است.