مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

مطالعات قرآنی غربیان در طول تاریخ خود براثر عوامل مختلف فرهنگی، سیاسی و مذهبی تغییر رویکردی و انگیزه‌ای داشتند. بررسی تاریخی تغییر و تحوّل رویکردها و عوامل آن که تأثیر زیادی بر فهم و درک صحیح و بیشتر از سیر تطوّر مطالعات اسلامی و قرآنی غربیان دارد، در پژوهش دانش‌مندان اسلامی مورد غفلت قرار گرفته است. نوشتار حاضر با استفاده از روش تحقیق کتابخانه‌ای در صدد بیان سیر تاریخی تغییر و تحوّل رویکردها در مطالعات دوره‌های مختلف تاریخی غربیان و مهم‌ترین عوامل آن می‌باشد. نوشتار حاضر تغییرات رویکردی مطالعات قرآنی غربیان را در دوره‌های شش گانه تاریخی مورد بررسی قرار داده و مهم‌ترین رویکردهای هر دوره را با ذکر عوامل پیدایش و تغییر آن، بیان نموده است و به این نتیجه رسیده است که رویکرد غالبی مطالعات مذکور از آغاز قرن هفتم تا قرن هفدهم میلادی براثر عوامل مختلف مذهبی هم‌چون تعصب و استقلال مطالعاتی کلیسا، سیاسی مانند تهدید امپراطوری عثمانی، شکست در جنگ‌های صلیبی و فرهنگی هم‌چون کم آگاهی از اسلام و قرآن و عدم توسعه فکری، به شدّت جدلی و انتقادی بودند که با تغییر شکل‌های خود از انتقادات عمومی و کلی به تخصصی، اصالت انتقادی خود را حفظ کرده‌اند، امّا رویکرد غالبی مطالعات قرآنی آن‌ها از قرن هجدهم به بعد براثر عواملی برخلاف عوامل پیشین، علمی و ملائم گشته و تا هنوز اصالت علمی خود را جز در دوره کوتاه نیمه اوّل قرن نوزدهم میلادی که براثر غلبه رویکرد استعماری کم رنگ شده بود حفظ کرده است.

مسئله نسخ یکی از مسائل علوم قرآنی است که در فهم احکام آیات قرآن نقش به سزایی دارد و از دیرباز مورد توجه قرآن پژوهان و مفسران بوده است. جان برتن نویسنده مقاله «نسخ» در دایرة المعارف قرآن لایدن، سعی دارد با استناد به احادیث ساختگی، اسراییلیات و دیدگاه سطحی برخی نویسندگان از «نسخ»به عنوان دو مقوله بر علیه دین مبین اسلام استفاده نماید: 1. وقوع تحریف در قرآن؛ 2. وقوع تعارض و تناقض در میان آیات قرآن. از این دو مقوله نیز غیرالهی و غیر وحیانی بودن قرآن را نتیجه گیری نماید. هرچند که او به انواع نسخ تصریح نکرده است، اما طبق مثال‌هایی که ارائه می‌نماید، مدعی وقوع همه انواع نسخ در قرآن است. در این نگاشته پس از ترجمه فرازهایی از آن، ادعاهای وی مورد بررسی و نقد قرار گرفته که عدم مراجعه به منابع معتبر و دیدگاه اندیشمندان مکتب اهل بیتb، پیش فرض‌های نادرست تفسیری به ویژه در آیات مرتبط با نسخ، استمداد از منابع جعلی و ساختگی، عدم آگاهی لازم و کافی از برخی مباحث علوم قرآنی از اشکالات عمده وی می‌باشد.

واژه­شناسان مسلمان، واژه قرآن را عربیِ اصیل می‌دانند و به معنای «قرائت»، «تلاوت» و «خواندن» دانسته‌اند. برخی از خاورشناسان، این واژه را واژه­ای غیر عربی و اصل آن را «قریانا» در زبان سریانی ـ‌ آرامی دانسته، ضمن آن که معانی «قرائت»، «تلاوت» و «خواندن» که مسلمانان در معنای این واژه آورده‌اند را تصدیق کرده­اند، برداشت­های متفاوتی از این معانی داشته­اند. کریستف لوکزنبرگ، نویسنده­ کتاب «قرائت سریانی ـ‌ آرامی از قرآن»، بر این نظر است که قریانا به گزیده‌هایی از نوشتارها اطلاق می­شده که در مراسم عبادی خوانده می­شده است؛ به نظر وی، مطابق خود قرآن، منبع این گزیده‌ها «کتاب مقدس» بوده است. در این نوشتار، واژه «قرآن» با استفاده از زبان‌شناسیِ تاریخی ـ تطبیقی مورد بررسی قرار گرفته و دیدگاه‌های این نویسنده مورد نقد قرار گرفته است.

نوشتار حاضر به تحلیل و نقد مدخل «جزیه» (poll tax) اثر خاورشناس آمریکایی پُل هِک در دایرة‌المعارف قرآن لیدن می‌پردازد. نویسنده ابعاد جزیه از قبیل خاستگاه، پرداخت‌کنندگان، مصادیق و شأن نزول آیه جزیه و هدف از تشریع آن را مورد بررسی قرار داده است. این موضوع، از نظر فقهی ـ حقوقی حائز اهمیت است. به ‌تلاش قابل تقدیر مؤلف و مطالب ارزنده‎اش در مقاله مذکور، بر نوشتار او نقدهایی نیز وارد است. وی خاستگاه جزیه را خارج از اسلام دانسته و فلسفه تشریع آن را یک بار جایگزین خسارت مالی ناشی از اخراج مشرکین از مکه، و بار دیگر نشانه کرنش مقابل حکام، و نهایتا آن را نوعی مالیات برای حفظ خطوط اعتقادی اسلام می‌داند. او هم‌چنین نابسامانی پدیدآمده در مشمولین حکم جزیه به سبب رفتار یکی از خلفا را تغییر حکم اسلام پس از رحلت پیامبر اکرمa در امر جزیه خوانده است. به دلیل ضرورت پاسخ به شبهات مستشرقان در زمینه احکام اقتصادی اسلام و بصیرت‌افزایی مسلمانان در برابر این شبهه‌ها، پژوهش پیش‌رو انجام شده است. در نقد مطالب این مدخل، با استدلال به آرای علمای مسلمان و به ویژه بزرگان شیعه و نیز صاحب نظران در عرصه اقتصاد اسلامی ـ که از دید مؤلف مغفول مانده است ـ به نقد دعاوی پُل هِک قلم زده شد و نیز موضوع جزیه در عصر حاضر که وی از قلم انداخته بود، مورد اهتمام نگارندگان این سطور قرار گرفت.

یکی از جنبه‌های رفتار حکومتی پیامبر چگونگی تعامل آن حضرت با اسیران است. با بررسی آثار تفسیری دانش‌مندان اهل سنت و نیز خاورشناسان در موضوع شخصیت پیامبر دیدگاه‌هایی قابل استخراج است که مقایسه هم سویی آن می‌تواند ارزیابی و تکمیل اندیشه‌های تفسیری را تسهیل و تسریع نماید. بدین ترتیب دیدگاه نقد پذیر از ریشه بازشناسی و برطرف می‌گردد. بین دو مجموعه تفاسیر علمای اهل سنت و به طور خاص مقالات دائره المعارف قرآن لایدن هماهنگی معناداری قابل مشاهده است. پرسش اصلی عبارت است از این‌که هم آوایی دیدگاه‌های نقد پذیر مستشرقان و منابع تفسیری اهل سنت در مورد پیامبر در زمینه رفتار با اسیران در چه جنبه‌هایی است ؟ در پاسخ به آن روش توصیف، تحلیل و نقد تاریخی، نیز روش‌های تفسیری و حدیثی به کار رفته است. یافته‌های پژوهش عبارت است از این‌که نقل‌های تفسیری متناسب با مبانی کلامی و فقهی برخی فرق اهل سنت و روایات ضعیف زمینه ساز اظهار نظرهای ناصواب مستشرقان در مورد پیامبر می‌شود. غفلت از منابع و آموزه‌های اهل بیت نیز، لغزش‌هایی در ترسیم شخصیت پیامبر در مداخل دائره المعارف به وجود آورده است.

ماسیمو کامپانینی (Massimo Campanini) یکی از اسلام پژوهان معاصر است که در بررسی آیات قرآن‌کریم، تفاسیر مسلمانان معاصر، فلسفه اسلامی و حکومت اسلامی فعال بوده است و تألیفات او از زبان ایتالیایی به زبان‌های مختلف غربی ترجمه و تأثیر زیادی بر مجامع علمی غرب داشته و دارد. یکی از تألیفات پر تیراژ او کتاب «The Quran: the Basics» است که طیف وسیعی از دیدگاه‌های او را در زمینه الفاظ قرآن‌کریم، علوم قرآنی، تاریخ اسلام و تفسیر در بر می‌گیرد. این نوشتار تنها به بررسی نظرات او درباره برخی واژگان قرآن‌کریم پرداخته است و نقد دیدگاه‌های او در سایر حوزه‌ها، مجالی دیگر می‌طلبد. این پژوهش با رویکردی تحلیلی انتقادی با استفاده از منابع متقن و آخرین تحقیقات مکتوب موجود در کتاب‌های و مقالات علمی پژوهشی تدوین شده است. روش پژوهش در فرآیند نقد، با توجه به نگاه برون دینی کامپانینی و عدم وجود پیش فرض‌های اعتقادی اسلامی، روش تحلیل عقلی ـ تاریخی است که با استفاده از دانش کلامی، تفسیری و علوم قرآنی عمومی شیعه و با استفاده از روش نقد علمی‌ ـ تحلیلی به نقد نظرات نویسنده پرداخته شده است. این نگاشته با نقد برداشت‌های او از چند واژه قرآنی به این نتیجه رسیده است که کامپانینی با تکیه به برخی منابع خاورپژوهان دیگر و پیش فرض‌های خود و هم‌چنین عدم توجه به منابع شیعی و مبانی و قواعد تفسیر و تأویل، ضمن خلط این دو مفهوم، در فهم آیه نور، کیفیت قرائت پیامبر اکرمa در غار حرا، معنای واژه متشابه و مصداق راسخان در علم دچار خطا شده است.

یکی از شبهات مطرح شده درباره قرآن، تحریف این کتاب آسمانی می‌باشد. این مسئله از قرن یازدهم قمری در بین برخی از اندیشمندان مسلمان مطرح شده و خاورشناسان نیز به آن دامن زده‌اند. به نظر می‌رسد ریشه اصلی این شبهه روایات ضعیفی است که در برخی کتاب‌های حدیثی شیعه و سنی وجود دارد. در این نوشتار که تازه‌ترین پژوهش در این زمینه به شمار می‌رود، با بهره‌جستن از روش تحلیلی ـ توصیفی و انتقادی تلاش شده است، شبهات مستشرقان درباره تحریف قرآن تبیین، و با تکیه بر آرای آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی؛ بررسی و نقد گردد. بررسی مجموعه داده‌های تاریخی و آگاهی‌های موجود نشان می‌دهد که گروهی از مستشرقان هم‌چون: نولدکه، گلدزیهر و بول، شیعیان را به اعتقاد به تحریف قرآن متهم نموده‌اند. اما روشن است که این دسته از روایات، نمی‌تواند دلیل مستندی بر تحریف قرآن قرار بگیرند و اکثریت قریب به اتفاق آن­ها ساختگی می‌باشند. آیت‌الله العظمی فاضل لنکرانی؛ بر این باور است آیات قرآن، چینش خود را در مصحف موجود کاملاً حفظ کرده است، و بدین رو هیچ مانع و شبهه‌ای برای تمسّک به آیات الهی وجود ندارد.

پژوهش حاضر با تأکید بر دو برداشت کلی از علم در دیدگاه قرآن به عنوان یک حقیقت انتزاعی و امری معقول و نیز نوعی معرفت عینی ـ تجربی و امری محسوس نگاشته شده است. در این پژوهش معنای علم تحت دو عنوان «ارزش» و «روش» از منظر قرآن مورد بررسی قرار گرفته است؛ لذا با نگاه به قرآن، جنبه ارزشی و اخلاقی – توصیفی علم و جنبه روشی و تجربی ـ عینی آن پژوهش شده و به این نتیجه دست یافته شده است که در قرآن، علم آن گاه که در دایره‌ انسان و از منظر وجودی مورد بحث قرار گیرد به عنوان یک « ارزش» تلقی می‌شود و متعلق علم، انسان و عالم درون او خواهد بود و هر گاه در عرصه طبیعت و نظام خلقت و در قالب «آیات» و نشانه‌ها مورد مطالعه واقع شود به عنوان یک «روش» محسوب می‌شود و متعلق آن جهان طبیعت و عالم برون خواهد بود و این در صورتی است که قرآن مرتباً بر این امر تاکید دارد که دائماً این «روش» باید در مسیر آن «ارزش» در حرکت باشد.