مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

توکل از مفاهیم ارزشمند و زیبای قرآنی است که دسترسی به حقیقت آن در کشف ماهیت ایمان موثر است و بر اساس آن معنای روزی بدون حساب و مسبب الاسباب بودن خداوند روشن می‌شود. از دیرزمان تا کنون در بحث توکل ذهن آدمی با مسائلی چند مواجه است. ازاین‌رو هرگاه سخن از آفرینش انسان و به‌دست‌گیری زمام امور انسان از سوی خداوند می‌شود، بی‌درنگ پرسش از نیازمندی یا بی‌نیازی خدا به انسان، ذهن کنجکاو آدمی را پر می‌کند و به دنبال آن مسائلی چون: رابطه توکل با تنبلی، ارتباط توکل با فقرآوری، چگونگی جمع میان توکل و توسل به اسباب ظاهری و آثار بیرونی و درونی توکل، در انسان مطرح می‌شود. مقاله حاضر با نگاهی عمیق و کاربردی به آیات قرآنی و متون دینی، مسئله محوری مزبور و ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار داده است.

سماع در اصطلاح به شنیدن، سرور، دست‌افشانی و پایکوبی صوفیان گفته می‌شود. این حالات درظاهر به غنا نزدیک است و به‌همین‌دلیل، موضوع سماع موجب اختلاف‌نظر فقها و اهل‌حدیث با عارفان شده است. علما، برپایه دسته‌ای از احادیث، سماع را حرام دانسته‌اند و عارفان با استناد به قرآن و شمار دیگری از احادیث، آن را جایز شمرده‌‌اند. عارفان، اساس سماع را بر احوال درونی و تجارب عرفانی مستمع نهاده‌اند، نه صرفاً بر مسموع یا صوت خوش؛ البته از نگاه آنان، کامل‌ترین گونه سماع، سماع قرآن است. این مقاله برآن است با بررسی متون تعلیمی عرفانی؛ اول، مفهوم عرفانی سماع، مراتب و اقسام آن را تحلیل کند و بعد، براساس حکایات صوفیه، تأثیرات سماع قرآن را بر افراد مختلف به‌ویژه عارفان تبیین کند. یافته‌های پژوهش نشان داد مستمعان هریک به فراخور حال و مقام خود سماع می‌کنند و مسموع واحد بر آنها تأثیرات متفاوتی دارد. بررسی حکایات نیز نشان داد این تفاوت مرتبه در تأثیرپذیری از سماع قرآن نیز نقش اساسی دارد؛ به‌گونه‌ای‌که مستمع طبق مرتبه معرفتی و حال درونی خود ممکن است با شنیدن یک آیه متنبّه شود، دچار غلبه حزن و خوف شود یا به حال وجد و دریافت فرورود. نتیجه تنبّه از سماع قرآن توبه است و حالات عارض بر مستمعان در حزن و وجد مشابه و براساس شدت و ضعف احوال آنان عبارت است از: گریه، شهقه، اضطراب، بیهوشی و مرگ.

رابطۀ انسان با حق و دامنۀ معرفت او نسبت به خداوند همواره ذهن عرفان‏پژوهان را به خود معطوف داشته است و از این رهگذر گونه‏های مختلف رویکرد به حوزۀ معرفت‏شناختی و میزان دامنۀ احاطه و شناخت انسان نسبت به خداوند وجود دارد. بی‏تردید رویکرد سنایی به رابطۀ انسان و حق، از این جهت که مشربی متشرّعانه و عارفانه دارد حائز اهمیت است؛ چراکه او پیوندی عمیق بین مبادی دین و عرفان ایجاد کرده است. او برای رسیدن به این جایگاه، ابزار و سازوکاری را معرفی می‏کند که بر سه پایۀ عقل (برهان)، عشق (عرفان) و نَقل (قرآن) استوار است. به باور او همسویی و وحدت این سه ابزار معرفتی، راه شناخت حق را بر بنده هموار می‏سازد. او عقل (برهان) را نخستین ابزار لازم در این راه می‏داند. امّا عقل ممدوح سنایی به دلیل محدودیت‏های ذاتی از کارکرد لازم برخوردار نیست و بواسطۀ عدم‏احاطه بر ذات حق ناقص و سترون است؛ لذا سنایی در حوزۀ معرفت حق عشق (عرفان) را ارجح می‏داند. کارکرد عشق در ساحت معرفت‏شناختی او، فراهم‏ساختن بستر و زمینه برای درک بالاتر و اعتلای مرتبۀ معرفتی سالک است. سومین ابزار معرفتی او قرآن است که تمسّک بدان را برای رسیدن به یقین قلبی و ایمان لازم می‏بیند؛ امّا برای درک معنای حقیقی و باطنی آن، قلب انسان باید عاری از هواجس و خواهش‏های نفسانی باشد. ازنظر سنایی دست‏آویزی به عرفان و شهود باطنی، زمینه‏ساز سالک برای رسیدن بدین مرتبۀ وجودی است. در این پژوهش با روش تحلیلی – توصیفی مثلث معرفتی سنایی که بر این سه رکن استوار است، بررسی شده و به این نتیجه رسیده است که او این سه ایزار را مهمترین و کارآمدترین عوامل در شناخت حق می‏داند و به همسویی و همجهتی آنها برای رسیدن به یقینی باطنی و معرفتی حقیقی باور دارد.

از نگاه فلاسفه عقل به معنای قوه‌ی ادراکی است که با آن می‌توان حقایق را به نحو کلی درک کرد. سؤالی که مطرح می‌شود این است که، این معنا از عقل چه مقدار بـا بـرداشتی کـه از تعقل در قرآن می‌شود تطبیق می‌کند؟ فیلسوفان اسلامی معتقدند عقل دارای توانمندی‌ها و کارکردهای گـوناگـون است و می‌توانـد مراتب مختلفی را کسب نماید. عقل در پایین‌ترین مرتبه قدرت استنتاج و تجزیه و تحلیل مفاهیم را دارد ولی همین قوه با توسعه وجودی که در اثر تفکر و تأمل در پدیده‌های عالم و به همراهی تهذیب نفس حاصل می‌نماید، می‌تواند با عالم ماوراء اتصال یافته و با اتحاد با عقول مجرد حقایق عالم را مستقیماً بدست آورد. بنابراین عقل همه فعالیت‌های ادراکی انسان نظیر تفهیم، استنتاج، ارزیابی، تعمیم، مشاهدات قلبی و نیز فعالیت‌های عملی او را در برمی‌گیرد؛ به عبارت دیگر حقیقت وجودی انسان همواره تعقل می‌کند و براساس آن رفتار می‌نماید. این معنا از عقل و تعقل؛ معنایی است که آیات قرآن بدان توجه می‌دهد.

در این پژوهش برای فراهم ساختن زمینه‌های فلسفه اخلاق اسلامی، نظریه سودگروی اخلاقی با آموزه‌های اسلامی و آیات قرآنی تطبیق داده شده و با رویکردی توصیفی‌ ـ‌ تحلیلی، در دو بخش تنظیم شده است: نخست، ملاک وضع قواعد الهی با توجه به ابتنای نظام اخلاقی قرآن بر قواعدی عام بررسی شده و حاصل اینکه احکام الهی نهایتاً در دنیا یا آخرت، به نحو فردی یا اجتماعی، به مصلحت و نفع بندگان بوده و به افزایش سود در کل مجموعه منجر می‌شود و دوم، ملاک فعل اخلاقی در مقام عمل بندگان است که برای پاسخ به چگونگی ملاک و معیار عملی قرآن برای افعال و منش‌ها و هماهنگی یا عدم هماهنگی آن با اصول سودگروی مطرح شده است. به رغم اینکه مفاد بسیاری از آیات قرآن از نظر نتایج عملی، با اصول سودگروی سازگار است، نمی‌توان «اصل سود» را مبنای اعمال یا منش‌های اخلاقی دانست. با این حال، آیاتی که با سودگروی ناسازگار به نظر می‌رسند نیز ذکر و بررسی شده است.

نویسنده در این کتاب به شرح کلمه «رب» پرداخته و همه دعاهای قرآنی را که با «رب» و «ربنا» آغاز شده‌اند، استخراج و شرح داده است. یکی از راه‌های استجابت دعا، خواندن دعا به زبان قرآن، احادیث یا روایات معتبر است. در قرآن دعاهای فراوانی از زبان پیامبران الهی بیان شده و در بسیاری از موارد دعاهایی خطاب به خداوند در قرآن آورده شده است. به همین دلیل استخراج و گرد آوری این دعاها اهمیت ویژه‌ای دارد. نویسنده در مقدمه کتاب «دعاهای قرآنی» نوشته است:«نام رب آثار و فواید فراوانی دارد و کلیدی برای رسیدن انسان به کمال است، به همین دلیل در قرآن بارها خداوند با نام رب خوانده شده است.» در انتهای این کتاب نیز دستخط‌‌های مرحوم میرجهانی و تصاویر وی آورده شده‌اند. کتاب «دعاهای قرآنی» به کوشش احمد مقیمی برای نخستین بار از سوی نشر آرما منتشر شده است.

«ارزش‌هاي اخلاقي»، ارزش‌هاي فعلي و اختياري انسان است که مطلوبيت دارند؛ يعني يا خود، هدف افعال اختياري انسان است يا انسان را به آن نزديک مي‌کند. بُعد نفساني يا روحاني انسان، داراي سه ساحت است: 1. بينشي يا شناختي، 2. عاطفي يا گرايشي، 3. رفتاري يا کُنشي. هر يک از اين ساحات در قرآن، ارتباط عميق و ناگسستني با يکديگر دارند و هر يک، بخشي از حقيقت و ماهيت انسان را شکل مي‌دهند و در جهت عميق‌تر شدن شناخت و ارزش‌ها حرکت مي‌کنند. اين نوشتار با روش توصيفي ـ تحليلي، ضمن تشريح هر يک از ساحات روح انسان، به تبيين مصاديق ارزش‌هاي اخلاقي ناظر به ساحت‌هاي سه‌گانه وجودي انسان در قرآن، و ارتباط آنها با يکديگر مي‌پردازد.

توصيه به خوف و حزن و پرهيز از آن، مقوله‌اي است که هم مورد توجه بزرگان اخلاق و عرفان قرار دارد و هم آيات قرآن و روايات معصومين عليهم السلام به آن پرداخته‌اند. گاهي نداشتن خوف و حزن، لازمة زيست مؤمنانه تلقي شده و گاهي نيز خائف و محزون بودن، ويژگي منحصربه‌فرد متقين و لازمة مأوا گزيدن در جنات عدن شمرده شده است. اين اختلاف، نه‌تنها در ميان آيات قرآن به چشم مي‌خورد، بلکه بين آيات قرآن و روايات معصومين عليهم السلام، به‌ويژه نهج‌البلاغه و در ميان خود روايات نيز وجود دارد. ما در اين مطالعه سعي داريم به شيوة توصيفي و البته تمرکز بر قرآن کريم و استخراج موارد خوف و حزن، تحليل کنيم که چرا در برخي آيات، اتصاف به خوف و حزن امري ارزشي و توصيه‌اي است و در برخي ديگر، منهي‌عنه و مذموم. همچنين سعي داريم همين مقايسه را با نهج‌البلاغه و فرازهاي نوراني آن انجام دهيم و اختلاف يا هماهنگي ميان اين دو دسته آيات و روايات را بررسي كنيم. بنابر مطالعات انجام شده، مي‌توان چهار حالت براي خوف و حزن مؤمنين فرض کرد: خوف و حزن ممدوح در دنيا و آخرت؛ و خوف و حزن مذموم در دنيا و آخرت که با دقت در منابع معتبر قرآني و روايي، از ميان حالت‌هاي مفروض تنها خوف و حزن ممدوح در دنيا پذيرفتني است.

بررسي خاستگاه پيدايش مسائل کلامي، از عرصه‌هاي پژوهشي مورد علاقة خاورشناسان است. بسياري از آنها کوشيده‌اند تا با بررسي اين موضوع نشان دهند که آبشخور مسائل کلام اسلامي، اديان و مکاتب ديگر، به‌ويژه مسيحيت است و کلام اسلامي از عوامل بيروني تأثير پذيرفته است. ولفسن، اسلام‌شناس يهودي، در کتاب فلسفة علم کلام، دربارة مسئلة خلق قرآن، که از چالشي‌ترين مسائل کلامي، به‌ويژه در قرن دوم هجري است، چنين رويکردي را دنبال کرده است. او با به‌کارگيري روش فرضي استنتاجي خود، ديدگاه‌هاي مطرح در زمينة خلق قرآن را متأثر از آموزه‌هاي يهودي مسيحي مي‌داند. اين مقاله در‌‌صدد است تا با تتبعي شايسته ضمن تبيين دقيق نظريه ولفسن، شواهد و قرائن آن را بررسي و نقد کند و نشان دهد که نه‌تنها روش ولفسن با اشکالاتي روبرو است، دلايل او نيز مدعايش را به‌خوبي اثبات نمي‌کند و تأثير عوامل بيروني، به‌ويژه مسيحيت، در پيدايش اين مسئله‌ اثبات شدني نيست.

شيخ مفيد در ميان متکلمان اماميه، جايگاه ويژه و ممتازي دارد و بي‌ترديد تحليل و تبيين او از آموزه‌هاي اعتقادي، نقشي تأثيرگزار در تحليل تاريخ فکر اماميه خواهد داشت. ارادة خدا و ماهيت آن، از جمله آموزه‌هايي است که شيخ مفيد پيرامون آن رساله‌اي مستقل تحرير کرده است و برخي شاگردانش همچون کراجکي، تبيين و تحليل او را پرورانده‌اند. خط فکري شيخ مفيد، اگرچه همانند تمامي متکلمان عدليه اراده را حادث مي‌داند، ولي ازيک‌سو بر اساس روش‌شناسي‌اي که در کلام‌ورزي خويش بدان التزام دارد، و از سويي ديگر بر پاية برخي از روايات، بين اراده خدا و ارادة انسان تفاوت مي‌گذارد و به ‌لحاظ وجود‌شناسي، اراده را همان امر مکوّن عيني و خارجي مي‌داند. شيخ مفيد در معنا‌شناسي صفت اراده، معتقد است: امکان انتساب صفت اراده به خداوند وجود ندارد و تنها به دليل سمع مي‌توان خداوند را مريد دانست. از‌اين‌رو، استمعال اين صفت را براي خداوند مجازاً روا مي‌دارد. اما اين تبيين را پيش‌تر برخي از معتزليان بغدادي، همچون بلخي کعبي، هم ارائه کرده و براي آن دليل اقامه نموده بودند. بعيد نيست اقبال شيخ مفيد به رويکرد و تحليل معتزليان بغدادي، به دليل همسو‌انگاري اين ديدگاه با روايات اماميه بوده باشد.