مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

تحلیل رابطه‌ای یکی از گونه‌های شناخته‌شده معناشناسی ساختگراست که بر اساس روابط میان واحدهای زبانی، به تبیین مفهومی واژگان می‌پردازد. واژه حق یکی از مفاهیم کلیدی و بنیادی در جهان‌بینی قرآن است که کشف حوزه معنایی آن در شبکه معنایی قرآن اهمیت بسیاری دارد. زیرا با کشف روابط مفهومی حق، میدان واژگان هم‌معنا، زیرشمول و مقابل آن ترسیم شده و جایگاه این مفهوم در جهان‌بینی قرآن تعیین می‌شود. پژوهش پیش‌رو به روش توصیفی ـ تحلیلی، بر اساس دستاوردهای معناشناسی ساختگرا، با کمک مؤلفه‌های معنایی حق به تبیین روابط مفهومی آن پرداخته و به این نتیجه رسیده است که حق در قرآن کریم با واژه‌هایی چون؛ پیامبر، کتاب و وعده رابطه شمول معنایی و با قسط و صدق رابطه هم‌معنایی و با واژه‌هایی نظیر؛ بهره و نصیب، واجب شدن و توحید رابطه چندمعنایی دارد. باطل، کذب و لعب در تقابل مکمل و ظن، ریب و ظلم در تقابل‌ ضمنی با حق هستند.

یکی از مهمترین مباحث در حوزه علوم تربیتی، الگو بودن عمل مربی برای متربی است. به طور کلی اگر مجموعه مباحث اسلامی را در سه حوزه عقاید، اخلاق و احکام در نظر بگیریم، با نگاهی به قرآن کریم و آموزه‌های معصومان پی خواهیم برد که این سه حوزه ارتباط وثیق با هم دارند، به گونه‌ای که نمی‌توان یکی را بدون دیگری در نظر داشت و فردی را که تنها در یکی از این سه حوزه ثابت قدم باشد، الگوی معلم و فراتر از آن الگوی انسان کامل و موفق قلمداد کرد. این سه حوزه که با دسته بندی دیگری به میدان ایمان و عمل صالح تعبیر گشته است، بخش مهمی از آیات قرآن کریم را به خود اختصاص داده و از دیرباز موضوع بحث میان اندیشمندان اسلامی قرار گرفته است. در این مجال با هدف تبیین رویکرد تبیین الگوی معلم به مثابه مربی قرآن محور با استناد به آیات و روایات و مراجعه به کتب تفسیری و حدیثی به بیان مهمترین ویژگی‌های الگوی معلم پرداخته‌ایم. در نتیجه این پژوهش می‌توان گفت الگوی مربی کامل اسلامی تنها در صورتی تحقق می‌یابد که معلم، رؤوس مثلث دین یعنی معرفت، شریعت و اخلاق را همواره مدّنظر داشته و بداند بی‌اعتنایی به یکی از این سه حوزه، او را شایسته الگوی مربی کامل نمی‌نماید و در نتیجه آموزه‌های او برای متربیان، نتیجه کافی و وافی به ارمغان نخواهد آورد.

قرآن کریم به ‌عنوان جامع‌ترین منشور زندگی بشری و نظام‌نامه‌ی سعادت دنیوی و اخروی، اساسی‌ترین منبع معرفت همه‌ی صاحبان عقل سلیم است. فهم صحیح معارف راهگشایانه و آموزه‌های انسان‌ساز این متن مقدس که در قالب همین زبان بشری پدیدآورنده‌ی بهترین حیات انسانی است، از مهم‌ترین مشغله‌های دیرین قرآن‌پژوهان و اندیشمندان دین بوده و هست. بی‌شک مباحث سنتی علم بلاغت، به تنهایی بسندگی لازم در استخراج جنبه‌های زیبایی‌شناسانه و تبیین معانی متمیزانه‌ی قرآن را به‌گونه‌ای علمی و منتظم ندارد، بدین تصور نوشتار حاضر بر آن است تا با استفاده از دانش اساسا ساختاری زبان‌شناسی نوین که اهمیت چندانی برای شمّ زبانی قائل نیست، پاره‌ای از بایسته‌های قرآنی را که موجب تعالی اخلاق فردی و اجتماعی انسان‌ها بالاخص مسلمانان می‌شود، کشف و تحلیل نماید. بررسی داده‌های قرآنی نشان داد که هر آیه‌ای بر مفهوم‌سازی معینی بنیاد نهاده شده است که فهم آیه می‌بایست بر اساس همان مفهوم‌سازی انجام پذیرد. لذا در آیاتی که ظاهرا واژه‌ای از جمله حذف شده است، و یا جایگزین واژه‌ی دیگری شده و غیره، ضروری است آیه به همان حالت باقی بماند تا پیام اصلی نهفته در ورای آن به‌دست آید، چه کلام الله مجید از طریق کاربست همین ساختارهای زبانی معانی متمیزانه‌ای را در حوزه‌های مختلف زندگی بشری به‌دست داده است. همچنین جایگزینی واژگانی، کاهش و افزایش هدفمند حجم کلام (ایجاز و اطناب)، کاربست ساخت‌های صرفی معنادار(شکل ساخت‌واژی) و امثال آن، از جمله اختیارات متداول دستور هرزبانی بالاخص زبان عربی به‌شمار می‌آید که درورای کاربست هریک از آن‌ها در کلام مجید، بایسته‌های اخلاقی حیات‌بخش و زندگی‌ساز لطیفی نهفته است.

با وجود روایت‌های مختلف در مورد طوفان نوح، این قصه در اساطیر سومری و بابلی و تورات و قرآن، دارای شباهت‌ها و تفاوت‌های بسیاری است؛ تفاوت‌ها كه در نقل‌های متعدد، عموماً در نوع برداشت هر قوم از كمّ و كيف اين رویداد خودنمايي مي‏كند. وجود روایت‌های مختلف و متفاوت از این داستان، اصل وقوع این حادثه را غیرقابل انکار می‌کند. هدف این پژوهش، بیان و مقایسه چهار روایت مشهور سومری، بابلی، توراتی و قرآنی با یکدیگر و تحلیل محتوای آنها با یکدیگر است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تفاوت‌ها، تنها در نوع نگرش دینی و اخلاقی آن است؛ اما روايت‌هاي طوفان نوح، نقل يك واقعه با شالوده‏اي يكسان است كه يكي مؤيد ديگري است. سیر داستان نیز از لحاظ تحلیل تاریخی، روند تکاملی و معرفتی را طی می‌کند. این مقاله، به شیوه توصیفی - تحلیلی و مقایسه‌ای، این داستان را مورد واکاوی قرار مي‌دهد.

با اینکه دو آموزه تثلیث و تجسد خدا در عیسی مسیح، بنیادی‌ترین آموزه‌های الهیاتی مسیحیت هستند، قرآن و روایات اهل‌بیت علیهم السلام، آن دو را کفر معرفی کرده، با بیان‌های مختلفی بر بطلان آنها استدلال می‌کنند. براین‌اساس، رسالت و گستره موضوع این پژوهش در مرزها و مسائل زیر تعیین شده است: تبیین دو آموزه تثلیث و تجسد در مسیحیت؛ نقد آن دو با مراجعه به قرآن، روایات شیعی و برخی آثار علمای اسلامی؛ و سرانجام تحلیل و نقد دو شبهه «متفاوت بودن تثلیث مورد انتقاد قرآن با تثلیث مورد باور مسیحیان» و «یکسان بودن تجسد در معارف مسیحی، با تجلی در منابع اسلامی». حاصل یافته‌های تحقیق بیانگر این است که تثلیث و تجسد با برخی اصول یقینی خداشناسی توحیدی در تعارض بوده و به اشکالات بسیاری مبتلا هستند. از جمله تناقضمندی، ترکیب‌پذیری ذات خدا، نقص صفات کمال در اقانیم ثلاثه، تغییر و انفعال در ذات خدا.

قرآن کریم، رفتارهای خوب و بد آدمی را ـ به‌ویژه اگر به شکل عادت درآمده باشد ـ در سعادت یا شقاوت او مؤثر می‌داند؛ ازاین‌رو، برای سوق دادن انسان‌ها به رفتارها و عادات پسندیده و اصلاح رفتارها و عادات ناپسند، از روش‌های گوناگونی یاد کرده است. این مقاله به شیوة تفسیر موضوعی این روش‌ها را بررسی می‌کند. نتیجة بررسی نشان می‌دهد که قرآن کریم برای اصلاح عادات ناپسند انسان از روش‌هایی مانند: آگاهی‌بخشی و انذار، به‌کارگیری اصل تدریج، روش مقابله به ضد، ارائة الگو، تلقین، مشارطه، ترک محیط، تغییر مؤلفه‌های عادت، کنترل مبادی ورودی قلب، تقویت اراده، تشویق و تنبیه، استفاده کرده است.

ارادة انسان آخرین جزء علت تامه برای صدور فعل اختیاری از اوست، و در دو جهت اخلاقیِ مثبت یا منفی، قابل تقویت است. جهت‌گیری اراده و صدور فعل خوب یا بد از آدمی، تابع عواملی است که بر اراده اثر می‌گذارند. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی به ‌بررسی عوامل مؤثر بر اراده انسان و تقویت آن در راستای انجام کارهای خیر از دیدگاه قرآن می‌پردازد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که از نظر قرآن عواملی که ارادة آدمی را تا سرحد صدور کارهای خیر تقویت می‌کند، متعددند که مهم‌ترین آنها عبارتند از: آگاهی به ‌دلایل روشن، میل به ‌سعادت، محبت و عشق به ‌خدا، انذار و توجه دادن به ‌عواقب اعمال، صبر بر ناملایمات، تأثیرپذیری از افراد صاحب ارادة قوی. در این مقاله، آیات دال بر هریک از عوامل یادشده، تحلیل و بررسی شده‌ و نحوة دلالت آنها بر عاملیت هریک از موار ذکرشده، بیان و تشریح شده‌ است.

موضوع این مقاله، روش‌های تأویل عرفانی، و هدف آن، کمک به‌ آشنایی هرچه بیشتر جویندگان معرفت، با طرق راهیابی اهل معرفت به ‌معانی باطنی قرآن کريم است. سؤال این است که افراد از چه روش‌هایی می توانند به‌ عمق معانی قرآن کريم نقبی بزنند. پاسخ اجمالی به‌ این پرسش آن است که دو روش کلی: فنی ـ عمومی و الهامی ـ اختصاصی، برای رسیدن به ‌این منظور وجود دارد. روش نخست، با ظهورگیری و توجه به ‌قرائن متصل و منفصل آیات همراه است؛ و انجام آن نیز برای همگان میسور است. اما روش دوم به ‌اهل ذوق و شهود اختصاص دارد. در این نوشتار، با روش توصیفی ـ تحلیلی، ضمن توضیح مناسب هر کدام از این دو روش، ابتدا نمونه‌هایی از سخنان اهل معرفت، در آن زمینه مطرح شده و سپس این سخنان مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. شواهد متعددی از آیات کتاب الهی نشان می‌دهد که قرآن کريم، هر دو روش فوق را به ‌رسمیت می‌شناسد.

دربارة زبان قرآن و اوصاف آن، به‌عنوان یکی از مصادیق زبان دین، آراء مختلفی وجود دارد. برخی نویسندگان این زبان را بی‌معنا، غیرواقع‌نما، اسطوره‌ای، تمثیلی و... می‌دانند؛ برخی هم زبان قرآن را تنها در برخی آیات، زبان عرف خاص می‌دانند. نسبت این آراء با یکدیگر گاه فراتر از تفاوت، و در حد تناقض است. این مقاله درصدد تبیین دیدگاه علامه مصباح دربارة زبان قرآن است؛ طبق بررسی و جمع‌بندی آثار استاد، زبان قرآن از نظر ایشان، در کل، همان زبان محاورة عرف عقلاست، و البته تفاوت‌هایی نیز با آن دارد؛ در این زبان مانند زبان عرف عقلا از انواع صناعات ادبی نظیر استعاره، مجاز و ضرب‌المثل به‌گونه‌ای استفاده شده که زبان قرآن همواره در اوج فصاحت و بلاغت است و همین ویژگی، وجه بارز اعجاز قرآن است. در مقابل، آراء دیگری نیز در مورد زبان قرآن مطرح شده كه آن را تمثیلی، اسطوره‌ای، و... می‌دانند. البته زبان قرآن از نظر استاد ویژگی‌هایی دارد که آن را از کلام بشر عادی متمایز می‌سازد. فراگیری از حیث واقع‌نمایی و واقع‌بنیانی، عدم مصلحت‌اندیشی مذموم، و چندلایه بودن (اشتمال بر ظهرها و بطن‌های متعدد) ازجملة آنهاست.