مرور درختی موضوعات | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از اموری که امکان دارد در فرایند تفسیر قرآن آسیب‌زا باشد، پیش‌دانسته‌های مفسر است. این مقاله بر آن است تا با روش توصیفي ـ تحلیلی، این آسیب‌ها را شناسایی و نمونه‌هایی از این تفاسیر را نشان دهد. فروغلتیدن در وادی تحمیل بر قرآن، یکی از این آسیب‌هاست. تطبیق جبرئیل بر عقل فعال، میکائیل بر روح فلک ششم، اسرافیل بر روح فلک چهارم و عزرائیل بر روح فلک هفتم، و تطبیق بحرین در «مَرَجَ الْبَحْرَيْنِ يَلْتَقِيانِ»، بر هیولای جسمانی و روح مجرد، از نمونه‌های این آسیب در تفاسیر عرفانی است. استظهارهای نادرست به سبب دانسته‌های پیشین، دیگر آسیبی است که برخی تفاسیر به آن دچار شده‌اند. تفسیر سِرسیداحمدخان از آیاتِ بیانگر عبور معجزه‌آسای حضرت موسی علیه السلام و پیروانش از دریا و غرق شدن فرعونیان از نمونه‌های این تفاسیر است. حمل آیاتی که ظاهر آنها تجسم اعمال است، بر مشاهدة جزای اعمال یا صحیفة اعمال در روز قیامت، نمونه‌ای از حمل غیرموجه آیات بر خلاف ظاهر، به سبب دانسته‌های پیشین است. برخی نیز بی‌هیچ دلیلی، مدعی تناظر بین دانسته‌های پیشین و آموزه‌های قرآنی شده‌اند.

این مقاله درصدد است با روش تحليلي ـ توصيفي رهاوردهای آیت‌الله مصباح در بررسی اقسام میل، چیستی و اقسام تزاحم امیال با استناد به آیات قرآن را بررسی نمايد. غایت قصوای آفرینش انسان و جهان، نیل آدمیان به کمال است و بی‌شک مسئلة چیستی کمال انسان و چگونگی تحقق آن، از مهم‌ترين مباحث انسان‌شناسی است و نیل انسان به کمال، با توجه به اینکه آدمی موجودی مختار و واجد امیال متنوع و متزاحم است، در گرو تسلط عملی وی بر امیال است و تسلط بر امیال و مدیریت آگاهانة امیال، تحقق نمی‌یابد مگر در پرتو علم به میل‌های گوناگون و اقسام تزاحم امیال. تحقیق پيش‌رو، به هدف توسعة شناخت در افق امیال، نخست به معرفی تقسیمات «امیال» در چهره‌های گوناگون آن می‌پردازد؛ در گام بعدی تصویری قابل دفاع از «تزاحم امیال» ارائه می‌دهد و در پایان، «اقسام تزاحم امیال» را به‌نحو توسعه‌یافته‌تر از آنچه در آثار رقیب یافت می‌شود، به‌عنوان دستاورد نهایی تحقیق عرضه می‌نماید. در هر بحث و هر قسم، تا حد امکان به آیات متعددی از قرآن کریم استناد شده است. تقسیمات امیال و چیستی تزاحم امیال، غالباً از آثار آيت‌الله مصباح است و تقسیمات تزاحم امیال نیز به‌گونه‌ای الهام‌گرفته از یکی از تقسیمات امیال است که ایشان ارائه فرموده‌اند.

الفاظ قرآن که آخرین صور نازلة حقایق آن هستند، دارای قواعد زبان‌شناختی و وجودشناختی خاص خود می‌باشند. میان الفاظ، معانی و حقایق قرآن ارتباط وجود دارد، و وجود انسان، هستی و قرآن با یکدیگر تناسب دارند. با دریافت این تناسب فلسفة تأویل و نیز روش تفسیری صدرالمتألهين روشن‌تر می‌شود و نیز افق‌هايی از روش استفاده از قرآن گشوده می‌شود. هدف پژوهش تبیین جایگاه لفظ، معنی و حقیقت در قرآن از نظر صدرالمتألهین است، و روش آن، توصیفی همراه با تحلیل در مباحث وجودی است. از مهم‌ترین یافته‌های پژوهش توجه به‌ تمایز ماهوی قرآن از سایر متون (اعم از وحیانی و بشری) است؛ چراکه قرآن متنی نازل‌یافته از حقیقت و رقیقة آن حقیقت و متناظر با وجود انسان کامل و هستی است. لذا لفظ، معنی (مفهوم) و حقیقت آن، سه مرتبة وجودی مرتبط باهم و هماهنگ با کل هستی است. با تلفیق اجزای این نگاشته به ‌چگونگی راه یافتن به ‌منطق تأویلی قرآن از خلال آثار صدرالمتألهين اشاره شده است.

رهبران سیاسی و مذهبی غرب با هدف جلوگیری از اقبال جامعه مسیحیان به آئین حیات‌بخش اسلام، به ترفند اسلام‌هراسی و ایجاد تنفر از دین مبین اسلام در بین مردم غرب روی آورده‌اند. این پژوهش درصدد است تا به ‌روش توصیفی ـ تحلیلی، و با بازخوانی رفتار مسلمانان و مسیحیان در رویارویی‌های نظامی، روشن کند که کدام دین و پیروان آن، سزاوار هراس است. مطابق گزارش‌های تاریخی، مسلمانان در فتح اندلس با حداکثر مدارای ممکن با مسیحیان، همراه خود فرهنگ و تمدنی را به ارمغان آوردند که به اعتراف محققان غربی، اروپای غرق‌شده در ظلمات جهالت قرون ‌وسطا را نجات داد. در مقابل مسیحیان در جریان جنگ‌های صلیبی با انگیزة مذهبی، جنایت‌ها و وحشی‌گری‌هایی را رقم زدند که تفکر اسلام‌ستیزی غرب، نوعی الگوبرداری از جنگ‌های صلیبی است. البته هرچند رفتار پیروان ادیان متمایز از ادیان است، اما آموزه‌های اسلام و مسیحیت فعلی نشان می‌دهد عملکرد مسلمانان و مسیحیان در جنگ‌های مذکور، انعکاس تعالیم این دو دین است.

در تاریخ فلسفة اسلامی از زمان فارابی تا عصر حاضر، قوة خیال و عالم خیال از مباحث بسیار مهم بوده است؛ زیرا بسیاری از مباحث کشفی، علمی و فلسفی را تنها با محوریت خیال می‌توان تبیین و توجیه نمود. ولی در فلسفه‌های معاصر، نقش معرفتی خیال به عنوان واسطه‌ای میان احساس و عقل، مورد غفلت قرار گرفته است. سؤال اساسی این نوشتار، آن است که واژة «خیال» از چه مفهومی برخوردار است؟ و همچنین آموزه‌های دینی چه جایگاه و نقشی برای خیال در معرفت‌شناسی قائل شده است؟ و نیز معرفت حاصل از راه خیال، تا چه اندازه دارای ارزش معرفت‌شناختی است؟ نتایج پژوهش حاضر که بر پایة مطالعات اسنادی و به روش توصیفی ـ تحلیلی است، نشان داد: خیال؛ حقیقتی است که آن به آن، جلوه‌گری می‌کند. صورتی است جزئی که شباهتی به واقع دارد؛ یعنی از شکل و مقدار برخوردار بوده، ولی ماده و مدت ندارد. از این جهت لغت‌شناسان از خیال با عناوینی همچون «شبیه به صورت» و «سایه‌گون» تعبیر کرده‌اند. خِیال به عنوان بخشی از شناخت باطنی انسان، در معرفت‌شناسی فلسفه، عرفان و اخلاق از جایگاه ممتازی برخوردار است که در صورت تهذیب و طهارت آن، نقشی عنصری در معرفت بشری و مشاهدات و ادراکات کشفی او ایفا می‌کند و همچنین در ایجاد رفتار عاقلانة انسان، سهم قابل‌توجهی خواهد داشت.

خداوند در قرآن بارها از شب یاد کرده ‌است؛ شب در قرآن مورد قسم وی واقع شده و شب زمانی خاص برای ارتباط خداوند با بندگان در نظر گرفته شده‌است. مقاله حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی رویکردی عارفانه به قرآن داشته و تفسیر آیات مربوط به شب را با نگاهی عرفانی مورد بررسی قرار می‌دهد. اینکه عرفا با توجه به ویژگی‌های خاص شب، آن را زمان خاص ارتباط دو طرفه خداوند و بنده می‌دانند. به علت این ویژگی‌های ممتاز، از جمله خلوت، آسودگی و در حجاب ماندن از دید دیگران، فرصت مناسبی است تا بنده به درگاه خداوند خود، و دور از چشم نامحرم به عبادت و مناجات بپردازد و خداوند نیز بهره‌ای از برکت و عنایات ویژه خود را نصیب وی کند. تأکید خداوند بر قیام شب در قرآن به این امر اشاره می‌کند. در نهایت اینکه خداوند شب‌های خاص (که اتفاقات ویژه‌ای در آنها رخ داده) را مورد توجه قرار داده و برای آنها اهمیت خاصی قائل می‌شود.

این مقاله به روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین مراتب وجودی انسان از منظر برخی از عارفان مسلمان، تطبیق آنها بر مراتب متعدد عالم کبیر و قرآن کریم و همچنین به نقد و بررسی این دو نکته از منظر متون دینی پرداخته است. در ابتدا این نکته به تفصیل بیان شده که عبدالرزاق کاشانی انسان را دارای سه مرتبه کلی نفس، قلب و روح و ده مرتبه جزئی‌تر می‌داند. فناری و صدرالمتألهين هرکدام، با تعابیر گوناگون، هفت مرتبه برای انسان برمی‌شمرند و عارف معاصر، امام خمینی ره نیز، انسان را به وزان قرآن کریم و عالم کبیر، دارای هفت، هفتاد، هفتادهزار، و بلکه بی‌نهایت مرتبه می‌داند. در ادامه، با اشاره به تعابیر گوناگونی از آیات و روایات، این نکته به اثبات رسیده که هم اصل ذومراتب بودن وجود انسان، و هم تطبیق مراتب وجودی وی، بر مراتب متعدد قرآن کریم و عالم کبیر، از تعابیر و فرازهای مختلفی از متون دینی قابل اصطیاد است.

يکي از مسائلي که ذهن قرآن‌پژوهان را به خود مشغول ساخته، مسئلة روش‌شناسي تفاسير و تأويلات عرفاست. از جمله مهم‌ترين فوايد روش‌شناسي تفسير عرفاني اين است که نگاه منفي برخي از انديشمندان علوم قرآني را به تفسيرهاي باطني عرفا تغيير مي‌دهد. اين تحقيق از نوع تحقيقات توصيفي و تحليلي است. روش به‌کار‌رفته در اين نوشتار، اسنادي و روش جمع‌آوري داده‌ها کتابخانه‌اي است و داده‌هاي مورد نياز از طريق ابزار فيش‌برداري گرد‌آوري شده‌اند. در‌بارة روش‌ تفسيري اهل معرفت، ديدگاه‌هاي گوناگوني مطرح شده است. گروهي روش تفسيري اهل عرفان را خلاف روش‌هاي متداول تفسيري و قواعد عقلايي فهم متن مي‌دانند و گروهي ديگر تفاسير عرفاني را ذوقي و غير ‌روشمند مي‌خوانند. به نظر نگارنده، تفسير عرفاني يا تأويل، روشمند بوده و داراي مباني و اصول مختص به خود است. يکي از اين روش‌ها، که اهل معرفت به آن اشاره کرده‌اند، روش شهودي مستقيم است. از جمله ابزار و شروط نيل به باطن کلام در اين روش، طهارت باطني قاري، تلاوت مداوم و مکرّر آيات قرآن، و تدبر و تفکر همراه با حضور قلب است.